مجله حقوقی اندیشه

مدت زمان لازم برای مطالعه این مطلب : 4 دقیقه 

اکراه چیست ؟

در مفهوم حقوقی بین اکراه و اضطرار تفاوت وجود دارد. وجه بارز تمایز در این است که در هر دو، مرتکب بدون رضایت عملی را انجام می دهد اما در در اکراه این اجبار از سمت ثالث ایجاد شده و در اضطرار عملِ مرتکب به واسطه شرایط خاصی و بدون دخالت ثالث، در آن گرفتار شده است. اکراه دو طرف دارد . اکراه کننده و اکراه شونده.

شروط یا عناصر اکراه چیست؟

از منظر نسبی بودن امور، باید در تشخیص اکراه در مفاهیم حقوقی، شروط مشخصی برای استناد به آن، در نظر گرفته شده باشد که در صورت جمع این شروط، رافع مسئولیت مرتکب است.

این شروط عبارتند از:

شرط اول : انجام عملِ اجباری، غیرقانونی باشد. بدین معنا که اجبار فردی به ایفاء تعهد غیر قانونی نیست بلکه اجبار فردی به ایفاء تعهد ثالث، غیرقانونی است.

شرط دوم : تهدید وارد شده غیر قابل تحمل و غیر قابل اجتناب باشد. البته میزان تحمل نسبی است و مسلما میزان تحمل فردی ناتوان در تهدید به خفه کردن در مقابل فردی نیرومند و توانمند متفاوت است و با شرایط اکراه شونده، ارزیابی می‎شود.

شرط سوم : تهدید وارد شده غیر قابل دفع و قریب الوقوع باشد. چنانچه اکراه کننده، فردی را تهدید به انجام کاری کند با این شرط که در صورت خلاف آن، در آینده از او سلب حیات خواهد کرد معنا ندارد. در این مواقع، کمک گرفتن از پلیس و پیگیرد قانونی لازم است.

آثار حقوقی اکراه چیست؟

اکراه، آثاری متفاوت در قانون مدنی و قانون کیفری دارد.

منطبق بر ماده 202 قانون مدنی، تهدید اکراه کننده به جان و مال یا آبروی اکراه شونده، به نحوی که عادتا قابل تحمل نباشد،رافع مسئولیت مدنی اکراه شونده است. چراکه اکراه شونده، رکن “رضایت” را که از شروط اساسی معاملات و اعمال حقوقی است، نداشته و همین امر باعث عدم نفوذ معامله و در مواقعی بطلان معامله می شود.

منطبق بر ماده 151 قانون مجازات کیفری، اکراه شونده مسئولیت کیفری ندارد و اکراه کننده در جرایم تعزیری به مجازاتِ فاعل جرم، محکوم و در جرایم مستوجب حد طبق مقررات مربوطه عمل می گردد. استثناء بر اکراه در این قانون آمده که در فصل هفتم قانون به آن پرداخته شده است.

استناد به اکراه در جنایت، رافع مسئولیت است؟

قاعده اکراه در خصوص تمام جرایم به استثناء قتل، جاری است. در فصل هفتم قانون مجازات اسلامی به تفصیل بیان شده که اکراه مجوز قتل نیست. اکراه شونده مستوجب قصاص و اکراه کننده مستوجب، حبس ابد است و فقط در صورتیکه اکراه شونده، طفل غیر ممیز و مجنون باشد، مسئولیت کیفری ندارد و فقط اکراه کننده، مستوجب قصاص است.

در ادامه باید افزود هدف قانونگذار، تهدید اکراه شونده به انجام قتل است. برای مثال در مواقعی که اکراه کننده، اکراه شونده را تحت فشار قرار داده تا فردی را هل دهد و در اثر هل دادن او، آن فرد فوت کند. این قتل شبه عمد محسوب می شود و امکان استناد به اکراه، برای اکراه شونده وجود دارد.

نکته آخر اینکه چنانچه فردی، برای رهایی از اکراه و دفاع از خود با حفظ شرایط مقرر در دفاع مشروع، مرتکب قتل اکراه کننده شود یا آسیبی جسمی به او وارد کند، منطبق بر ماده 380 قانون مجازات اسلامی، قصاص، دیه و تعزیر ندارد.

نگارنده : مریم مهردوست