مجله حقوقی اندیشه

در چند وقت اخیر، اخبار و تصاویری خشونت بار در فضای مجازی با توجیه دفاع مشروع منتشر می شود که در برخی موارد از عمل مجرم، خشونت بارتر است. هر چند ممکن است قربانی تحت فشار روانی و برای دفاع از خود واکنش نشان دهد اما باید توجه داشت که قربانی اعمال خشونت بار، برای دفاع از خود محدود به چارچوب خاصی بوده و خارج از این محدوده، مجرم شناخته شده و مستوجب مجازات است. در این نوشتار به تبین مرزهای قانونی دفاع مشروع پرداختیم.

مردی جوانی که سارق و یا زورگیر به نظر می رسد،  پس از آنکه موفق به بازکردن درب ماشین نمی شود، روی کاپوت و در جلوی دید راننده می نشیند. راننده اما دست به کار خطرناکی می زند. به سرعت گاز می دهد و وارد اتوبان می شود. شاید این ویدئو بدست شما هم رسیده باشد ! هر چند که منبع انتشار ویدئو مشخص نیست اما آنچه از مشاهده به نظر می رسد، راننده برای دفاع از خود و رفع مزاحمت مرد جوان، چاره ی دیگری نمی یابد. در چند وقت اخیر موارد مشابه زورگیری، مزاحمت و تصادفات ساختگی بیش از پیش گزارش شده است. اما در این مواقع برای دفاع از خود چه کنیم؟

دفاع مشروع چیست؟

هر انسانی حق دارد در هنگام مواجه شدن با خطر، به دفاع از جان، مال و ناموس و افرادی که دفاع از آن ها بر وی واجب است، اقدام کند. اقدام مذکور در اصطلاح ، دفاع مشروع نامیده می شود. دفاع مشروع، به معنای ارتکاب عمل مجرمانه،  به منظور دفاع از نفس، مال، ناموس، یا آزادی فردی خود و دیگری، در برابر تجاوز یا خطر است . دفاع مشروع  از علل موجهه جرم است و وصف مجرمانه عمل ارتکابی را از بین می برد.

ارکان اصلی استناد به دفاع مشروع چیست؟

درخصوص  دفاع مشروع، شروطی مدنظر قرار گرفته شده است. از جمله آنکه:

تجاوز یا خطر، باید فعلی یا قریب الوقوع باشد و مدافع باید یقین پیدا کندکه تعرض و تجاوز به وقوع می پیوندد. به عنوان مثال چنانچه  شخص دیگری و نه خود فرد را تهدید کند که درصورت انجام ندادن اقدامی خاص، اورا به قتل می رساند، موضوع دفاع مشروع قابل استناد نیست.

 براساس قانون مجازات اسلامی یکی دیگر از ارکان دفاع مشروع، وجود قرائن معقول و خوف عقلایی است. بدین معنا که یقین مدافع به وقوع تجاوز باید مستند به قرائن معقول باشد. با ظن وگمان تجاوزی که وقوع آن امکان پذیر نیست، شخص نمی تواند به دفاع مشروع استناد کند.

در صورتی که خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد، دفاع مشروع تحقق پیدا می کند. چنانچه توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملا  امکان پذیر نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر موثر واقع نشود، فرد می تواند در صورت وقوع خطر از خود دفاع کند.

دفاع در برابر قوای انتظامی به چه صورتی است؟ 

مقاومت در برابر قوای انتظامی و دیگر ضابطان دادگستری در مواقعی که مشغول انجام وظیفه خود باشند، دفاع محسوب نمی شود. چنانچه قوای مذکور از حدود وظایف خود خارج شوند و براساس ادله و قرائن موجود، عملیات آن ها موجب قتل، جرح،  تعرض به عرض،  ناموس یا مال شود، دفاع جایز است.

دفاع مشروع از دیگری 

بر اساس ماده 156 قانون مجازات اسلامی، داشتن رابطه خویشاوندی با دیگری، مسئول بودن در دفاع از وی یا ناتوان و ضعیف بودن دیگری در خطر، همچنین، عدم وجود شرایطی برای تقاضای کمک و استمداد توسط دیگری در خطر و یا تقاضای کمک به درخواست شخص در خطر، از جمله شرایط دفاع مشروع از دیگری هستند. در این صورت می توان از دیگری، دفاع کرد و در صورت اجتماع همه شرایط، دفاع، مشروع خواهد بود

دیه در دفاع مشروع به چه صورتی محاسبه می شود؟

ماده 15 قانون مسئولیت مدنی بیان نموده است. شخصی که در مقام دفاع مشروع، موجب خسارت بدنی یا مالی شخص یا اشخاص  متعددی شود، مسئول جبران خسارت نیست. مشروط برآنکه خسارت وارده بر حسب متعارف متناسب با دفاع باشد. درصورتی که متهم بتواند دفاع مشروع را ثابت کند، دیه نیز ساقط می شود. چنانچه شخصی  در مقام دفاع در برابر دیوانه به وی ضرب یا جرحی وارد کند که منجر به نقص عضو شود یا او را به قتل برساند، دیه ازبیت المال پرداخت می شود. بنابراین در صورتی که قربانی جرم، متجاوز یا شخصی باشد که تجاوز او قریب الوقوع بوده است و درنتیجه دفاع مشروع، جنایتی به وی وارد شود، مرتکب به قصاص و پرداخت دیه محکوم نمی گردد. چنانچه نفس دفاع صدق کند ولی از مراتب آن تجاوز شود، ( شدت دفاع بیشتر از جرم باشد) قصاص منتفی است و مرتکب به شرح مقرر در قانون مجازات اسلامی، به دیه و مجازات تعزیری محکوم می شود .