نکاح یا علقه زناشویی، به عنوان عقدی که پایه زندگی خانوادگی بر روی آن بنا شده است، از اهمیت و جایگاه ویژه ای در حقوق برخوردار است، لذا طرق انحلال این عقد نیز منحصر به فرد و با وجود شرایط خاص است. یکی از روش های انحلال عقد نکاح در حقوق ایران فسخ است که با توجه به شرایط خاص اعمال آن و تفاوت آن با اعمال فسخ در عقود معینه دیگر، باید به خوبی بررسی شود.
با توجه به ماهیت عقد نکاح و آثار خاص مرتبت با آن، گذاشتن شرط برای فسخ برای این عقد ناممکن و غیر اخلاقی است به این معنا که هرشرطی که دال بر اعطالی حق فسخ به هریک زوجین با باشد باطل و فاسد است و البته موجب فساد عقد نکاح نخواهد شد، لذا فسخ نکاح از این جهت با فسخ سایر عقود متفاوت است و عقد نکاح در هر صورتی لازم است.
در عین حال فسخ نکاح با اجرای صیغه طلاق تفاوت هایی دارد از جمله این تفاوت ها می توان به ماهیت فسخ و ماهیت طلاق اشاره کرد:
1) طلاق یک نهاد حقوقی و ایقاع است و برای صحیح بودن احتیاج به وجود شرایط خاصی دارد از جمله اینکه زوجه نباید در حال حیض و نفاس باشد، فسخ عقد یا ایقاع نیست و صحیح بودن آن مشروط به وجود شرایط خاص نمی باشد.
2) در صورتی که طلاق رجعی (یا قابل بازگشت) باشد، زوج امکان رجعت به زوجه را در حین عده دارد، چنین چیزی در صورت وقوع فسخ امکان ندارد.
3) وقوع صیغه طلاق بدون طی تشریفات دادگاه امکان پذیر نیست، در حالیکه دادگاه در حین بررسی فسخ تنها وجود مبنای فسخ را بررسی می کند.
4) در صورتی که طلاق پیش از نزدیکی رخ دهد زوجه مستحق نصف مهریه است در حالیکه در صورت فسخ زوجه مستحق مهریه نیست مگر اینکه علت فسخ عنن (ناتوانی جنسی مرد) باشد که در این صورت زوجه نصف مهریه خواهد بود.
5) فسخ نکاح هرچند بار که اتفاق بیافتد موجب حرمت نخواهد بود.
6) اعمال حق فسخ در نکاح فوری است که فوریت آن بستگی به تشخیص عرف دارد.
عیوب موجب حق فسخ به عیوب مختص زن و عیوب مختص مرد و عیوب مشترک تقسیم می شوند.
عیوب مختص زن:
- قرن (وجود استخوان در دهانه رحم بانوان)
- جذام
- برص (پیسی)
- افضا (یکی شدن مجرای بول وغائط)
- زمین گیری
- نابینایی از هردو چشم و
- جنون
در خصوص این عیوب باید گفت در دو حالت موجب ایجاد حق فسخ خواهد شد، 1 – در صورتی که با وجود درمان های پزشکی قابل درمان نباشد و 2 – در صورتی که در حین بستن علقه زوجیت در زوج موجود باشد.
عیوب مختص مرد:
- عنن یا ناتوانی جنسی
- خصاء (اختگی)
- مقطوع بودن آلت تناسلی
- جنون
در خصوص عیوب مربوط به زوج باید گفت که وجود هرکدام از این عیوب در هنگام بستن پیمان زناشویی موجب ایجاد حق فسخ برای زوج خواهد شد مع ذلک عارض شدن هرکدام از این عیوب در حین زناشویی می تواند از موجبات عصر و حرج باشد و در خصوص جنون باید گفت وجود جنون به هر شکل و با هر شدتی در زوج چه بعد از بستن پیمان زناشویی خادث شود چه قبل آن از موجبات حق فسخ برای زوجه است و البته مطابق با تبصره الحاقی ماده 1130، وجود هرنوع بیماری روانی صعب العلاج در زوج از مصادیق عصر و حرج است.
عیوب مشترک:
عیوب مشترک، مبانی مشترکی در فسخ نکاح هستند که فارغ از جنسیت طرفین موجبات فسخ نکاح را فراهم می کنند، از جمله این عیوب می توان به اظهارات خلاف واقع در خصوص موقعیت‌های اجتماعی هریک از زوجین و اظهار به تجرد خلاف واقع و هرگونه تدلیس در خصوص هریک از زوجین اشاره کرد.
با توجه به مطالب بالا فسخ نکاح یک روش موردی و محدود در انحلال نکاح است که در صورت وقوع شرایط خاص قابل اعمال است و با توجه به حساسیت جامعه بر پیمان نکاح باید با احتیاط بررسی شود.