مجله حقوقی اندیشه

سرقت علمی چیست ؟

در حالت کلی، احترام به حقوق پدیدآورنده آثار علمی از اصول اخلاقی است. این انتظار از جامعه پژوهشگران بیش از دیگران بوده و قانونگذار برای حفظ انگیزه و ایجاد امنیت در جامعه علمی، قوانین و مقرراتی خاص برای رعایت حرمت و اصالت آثار در نظر گرفته است. در موارد بسیاری فعالین این حوزه، اخلاق حرفه‌ای را در نظر نگرفته و به دلایل مختلفی از جمله محدودیت زمان، فشار موسسات پژوهشی، عدم دسترسی به منابع معتبر و … تخلفاتی را مرتکب می‌شوند که به سرقت علمی- ادبی شهرت دارد.

تا به امروز اطلاق عنوان “سرقت” بحث برانگیز بوده چراکه به با توجه به ماهیت انتزاعی و ناملموس آثار علمی، محل سوال است که آیا می توان عنوان سرقت را بر آن گذاشت یا خیر! از سویی دیگر، در بسیاری موارد سرقت علمی با نقض حقوق مالکیت فکری مترادف فرض می‌شود. به همین دلیل در این مطلب، به تفاوت سرقت علمی و نقض حقوق مالکیت فکری و ضمانت اجراهای آن خواهیم پرداخت.

سوء رفتارهای پژوهشی

بین تعریف “سرقت علمی” و “سوء رفتارهای پژوهشی” تفاوتی وجود دارد.

از جمله سوء رفتارهای پژوهشی می توان به موارد زیر اشاره کرد :

جعل و تحریف داده ها: داده ها نقشی اساسی در اغلب آثار علمی ایفا می‌کنند . مشاهده شده است که این آمارها و داده ها توسط پژوهشگران متخلف دستکاری و مخدوش شده و منتج به نتایجی ساختگی می‌شود.

اجاره اشخاص در نگارش مقالات علمی: در بسیاری از مشاهدات، افراد برای قبولی در آزمون های ورودی آموزش عالی یا استخدام در ارگانهای معتبر، نیازمند مقالاتی تخصصی هستند و به همین منظور اشخاصی را برای نگارش مقالات اجاره می‌کنند.

با توصیفات فوق بدیهی است تفاوتی فاحش بین سوء رفتار و سرقت علمی وجود دارد. بدین معنا که در سرقت علمی خود پژوهشگر اقدام به ربودن آثار دیگری می‌کند درحالیکه در سوء رفتار پژوهشی از جمله جعل داده ها، بحث دستکاری اطلاعات مطرح  و در اجاره علمی ثالث، اثرعلمی را سرقت یا اصالتا خلق می کند.

اقسام سرقت علمی:

درحالت کلی سرقت ادبی به موارد زیر تقسیم می‌شود که عبارتند از:

استفاده از ایده و چارچوب آثار علمی : همانطور که می دانید ایده قابلیت حمایت ندارد اما چهارچوب بندی آثار علمی نتیجه خلاقیت پژوهشگر است و چنانچه توسط ثالث برای مقاصدی به جز آموزش و ارتقاء سطح آگاهی عموم به کار برده شود، از مصادیق سرقت علمی است.

استفاده از تصاویر، جداول و داده ها: تصاویر، داده ها و جداول در زمره آثارادبی محسوب شده و بدیهی استفاده از آنها در مقالات پژوهشی بدون درج منابع از مصادیق سرقت علمی محسوب می‌شود.

انتشار ترجمه اثر دیگری به جای اثر خود: برای ترجمه، مجوز مولف و کسب اذن ضرورت دارد اما در برخی مواقع مشاهده شده است، علاوه بر ترجمه بدون مجوز، مترجم اثر خود را اصیل معرفی می‌کند. بنابراین علاوه بر تخلف اولیه، مرتکب سرقت علمی نیز شده است.

استفاده از عین عبارات دیگری: در این نوع سرقت چند نوع حق مولف نقض می‌شود. این حقوق عبارتند از حق نشر، عرضه و اجرای عمومی.

خود سرقتی : در برخی از مواقع پژوهشگر به دلایل عدیده ای از جمله افزایش تعداد آثار علمی خود، از بخش عمده آثار سابق و منتشر شده خود در انتشار اثری جدید استفاده می‌کند. در حقیقت با این اقدام به نوعی مخاطب را در مواجه با اثری جدید، فریب می‌دهد.

ارکان سرقت علمی چیست ؟

سرقت علمی به عناصر مادی ومعنوی تقسیم بندی می‌شود:

عنصر مادی: سرقت علمی در تمامی آثارنوشتاری، بصری، صوتی و ترکیبی امکان دارد. لازم به یادآوری است که شفاهی یا کتبی بودن آثار نیز اهمیتی ندارد. در اغلب موارد پژوهشگران متخلف، آثار مشترک را بدون کسب مجوز قبلی، به نام خود منتشر می‌کنند. برای روشنی مطلب در منشور اخلاق پژوهش وزرات علوم به تفصیل به این موضوع پرداخته شده است. با برسی آراء و رویه‌ی رسیدگی در دادسرای دانشجویی، در خصوص سوء استفاده از پایان نامه ها، می‌توان به این نتیجه رسید که حق مولف در پایان نامه ها متعلق به دانشجو است و استاد راهنما و مشاور در حقوق مادی و معنوی اثر سهیم نیستند. همچنین طبق منشوراخلاق، حق مولف متعلق به شخصی است که نقشی چشمگیر و اساسی در ارائه‌ی ایده پژوهش و نوشتن اثر داشته و بدیهی است این نقش متعلق به دانشجو است. در ادامه باید افزود که سرقت می تواند ناشی از فعل یا ترک باشد.

عنصر معنوی : حقوقدانها بر این باورند که قصد، علم و آگاهی در این جرم مفروض است و مرتکب مسئولیت محض دارد. هرچند در رویه‌ی رسیدگی قضایی، عدم آگاهی از موجبات تخفیف مجازات محسوب می‌شود.

وجوه تفاوت سرقت علمی و نقض مالکیت فکری

گفتیم که عموم مردم سرقت علمی و نقض مالکیت فکری را مترادف یکدیگر می دانند. از بارزترین تفاوتهای سرقت علمی و نقض مالکیت فکری می توان به موارد زیر اشاره کرد:

– ایده در نظام مالکیت فکری قابلیت حمایت ندارد اما نسخه برداری از چارچوب ایده به جز موارد آموزشی و افزایش سطح دانش عمومی، از مصادیق سرقت علمی است.

– حمایت از مالکیت فکری محدود به زمان است درحالیکه سرقت ادبی محدودیت زمانی ندارد و حتی پس از طی زمان حمایت، قابلیت پیگرد قانونی دارد.

– خود سرقتی از مصادیق نقض حقوق مالکیت فکری نبوده اما منطبق بر منشور اخلاقی، از مصادیق سرقت علمی است.

– نقض حقوق مالکیت فکری جرم خصوصی و سرقت علمی جرم عمومی است.

– حقوق مالکیت فکری در اغلب مواقع سرزمینی است درحالیکه سرقت علمی جنبه فراسرزمینی دارد.

ضمانت اجراها :

ضمانت اجراهای سرقت علمی به چند دسته غیررسمی واخلاقی – اخلاقی، حقوقی و انضباطی تقسیم می شوند.
ضمانت اجراهای غیر رسمی 

عموما فردی که مرتکب سرقت علمی شده است اعتبار علمی خود را از دست می دهد. همین سلب اعتبار غیر رسمی و اجتماعی- اخلاقی که با اعلان عمومی همراه است در برخی از مواقع برای فعالین حوزه سیاست و پژوهش، پر هزینه تر از ضمانت اجراهای قانونی محسوب می‌شود.

ضمانت اجراهای حقوقی

قوانین مرتبط با مالکیت ادبی و هنری : منطبق با ماده 23 قانون حمایت از حقوق مولفان مصوب 1348، سارق علمی مستوجب حبس ( شش ماه تا سه سال) است و فردی که مرتکب سوء رفتارهای پژوهشی شده منطبق بر ماده 25 همان قانون، تحت پیگرد قانونی قرار می‌گیرد.

قانون پیشگیری و مقابله با تقلب : قانون مذکور در سال 96 تصویب شد. حصری نبوده و تمام نسخ الکترونیکی و غیرالکترونیکی را در بر دارد و هدف از آن برخورد با بنگاه های تجاری است که مبادرت به فروش رساله و مقاله نموده و آن را حرفه و شغل خود قرار داده اند. ضمانت اجرای کیفری از جمله جزای نقدی درجه سه و محرومیت اجتماعی درجه شش در این قانون پیش بینی شده است.

قانون مطبوعات : در ماده 6 این قانون صراحتا از واژه سرقت استفاده شده است و مرتکب که می تواند رسانه جمعی نیز باشد مستوجب ماده 698 قانون مجازات اسلامی خواهد بود.

مقررات رقابت غیرمنصفانه : در ایران مقررات خاصی جز موارد تصریح شده در شورای رقابت پیش بینی نشده است اما با استناد به ماده 10 مکرر کنوانسیون پاریس که ایران به آن ملحق شده است، قابلیت پیگرد قانونی دارد.

مقررات مسئولیت مدنی : قانون مسئولیت مدنی قانونی جامع است و به موجب ماده یک آن قانون، امکان پیگرد قانونی سارق علمی و مرتکب سوء رفتارهای پژوهشی وجود خواهد داشت. بدیهی است برای اثبات ضرر، اثبات عناصر سه گانه ضرر از جمله ضرر، فعل زیانبار و رابطه سببیت ضرورت دارد.

ضمانت اجراهای انضباطی

عموما این نوع ضمانت اجراها در سازمان، موسسات و ارگانهای پژوهشی، در قالب دستورالعمل، بخشنامه یا منشور اخلاقی تدوین شده که مشمول سلب رتبه علمی، انفصال از خدمت، تنزل رتبه و منع تحصیل هستند. حسن سابقه و عدم آگاهی نقشی اساسی در تخفیف مجازات ایفا می‌کند. تصمیم گیری در خصوص این تخلفات، معمولا بر عهده‌ی کمیته انضباتی است.

سخن آخر

پیشگیری بهتر از درمان و علاج است. به نظر می‌رسد تا به امروز تدابیر امنیتی خاصی برای پیشگیری از سرقت علمی در نظر گرفته نشده است. هرچند به مدد ابزارهای تکنولوژی و نرم افزارهایی خاص، می توان میزان نسخه برداری مقالات را سنجید، اما لازم است که متولیان پژوهشی، نظارتی مضاعف، اطلاعاتی به‌روز و هم چنین برخوردی جدی با دانشجویان متخلف داشته باشند.

گردآورنده  : مریم مهردوست