مجله حقوقی اندیشه

طب سنتی در کشورهای با سابقه تاریخی از موضوعات آشنایی بوده و به نظر می رسد این نوع روشهای درمانی در کشورهای در حال توسعه مورد قبول است. این موضوع یکی از مباحث مالکیت فکری است که سرمایه گذاران کشورهای توسعه یافته از ارزش آن آگاهی داشته و در حالیکه توجه به این موضوع در کشورهای در حال توسعه، مغفول مانده، از منافع اقتصادی آن بهره مند می شوند. در این مطلب، به جایگاه این موضوع در نظام مالکیت فکری و بهره بردای اقتصادی از آن می پردازیم.

طب سنتی و بررسی آن در نظام مالکیت فکری :

منظور از طب سنتی چیست؟

طب سنتی به دانش سنتی نهان در مناطق جغرافیایی مختلف گفته می شود که راهکاری درمانی دارد. منطبق بر تعریف سازمان بهداشت جهانی، طب سنتی مجموعه ای از دانسته ها، مهارتها و اعمالی است که بر پایه نظریه و باورهایی بومی و فرهنگی مختلف بنا شده و نقشی در پیشگیری یا بهبود درد دارند. عموما این موضوع در مقابل طب مبتنی بر شواهد قرار می گیرد. از سویی دیگر طب سنتی نمادی از آداب و رسوم مناطق خاص جغرافیایی است و از آنجا که این طب ثمره آزمون و خطای بشری در درمان و تسکین بیماری در دوره ای است که منابع منسجم علمی در دست نبوده، به نظر می رسد رابطه مستقیمی با فرهنگ و تاریخ مناطق داشته باشد.

از ویژگی های بارز طب سنتی می توان به : اعتقاد به ریشه روان تنی بیماری ها، تمرکز بر شیوه زندگی در اثربخشی درمان و پیشگیری از بیماری، درمان یک بیماری به شیوه های مختلف با توجه به نیازهای فردی بیمار اشاره کرد.

نقش طب سنتی در مالکیت فکری : 

این طب متکی به دانش فنی و مهارت افراد بومی و به عبارتی می توان گفت زاده تراوشات ذهنی پدیدآورنده است. از سویی در خلق این دانش، موضوعات زیست محیطی اعم از پوشش گیاهی منطقه دخیل است. با این اوصاف به روشنی می توان دریافت که این موضوع، دو مبحث دانش و نشان های جغرافیایی در مالکیت فکری را در بر می‌گیرد.

جایگاه اقتصادی طب سنتی : 

از آنجاکه امروزه عوارض داروهای شیمیایی بر بدن بیش از پیش مورد نظر مصرف کنندگان قرار گرفته، مصرف کنندگان به استفاده از داروهای گیاهی تمایل بیشتری پیدا کرده اند و به همین دلیل سرمایه گذاران اقتصادی از این موضوع برای تحقق اهداف تجاری خود استفاده میکنند. مشاهده شده که این اموال مورد سرقت و تعرض قرار گرفته اند و برای جلوگیری از تضیع این حقوق، نظام حقوقی خاص مورد نیاز است. نکته قابل توجه این است که تمرکز جغرافیایی منابع ژنتیکی و طب سنتی بیشتر در کشورهای در حال توسعه است. ناتوانی علمی و تخصصی این کشورها از یک سو و فقدان قوانین حوزه مالکیت فکری، خطر سوء استفاده و عدم النفع ساکنین این منطقه از وجهه اقتصادی این منابع را افزایش می دهد.

ساکنین بومی این مناطق با تاراج و تعرض به منابع ژنتیکی و استفاده غیرمجاز از طب سنتی حاکم در مناطق بومی خود، بر این تصور هستند که مالکیت فکری نه تنها کمکی به محافظت از اموال فکری آنها نکرده بلکه مسیر را برای بهره برداری اقتصادی و مفت سواری کشورهای در حال توسعه را فراهم کرده است.

سرقت زیستی چیست؟

سرقت زیستی در حالت کلی به هرگونه استفاده از منابع ژنتیکی، زیست بومی و دانش سنتی بدون اذن پدیدآورندگان (جوامع بومی و محلی) اطلاق می‌شود.

چالش ها

همانطور که می دانیم نظام مالکیت فکری به منظور حمایت از حقوق پدیدآورنده اموال فکری پیش بینی شده و باتوجه به اینکه طب سنتی ثمره تلاش جمعی و بومی افراد مناطق خاص جغرافیایی است، باید در این حوزه مورد حمایت قرار گیرد. از آنجاکه مالکیت فکری به دو دسته ادبی- هنری و صنعتی تقسیم می شود، جایگیری طب سنتی در هریک از این دسته ها با چالش و ناسازگاری هایی مواجه است که به اختصار بیان می کنیم :

دلایل ناسازگاری با مالکیت ادبی و هنری : “اصالت” و “روش بیان ایده و ظهور اثر” از عناصر اصلی حمایت تحت مالکیت ادبی و هنری است . در طب سنتی، اطلاق اصالت به فردی خاص غیرممکن است چراکه پدیدآورنده مشخصی ندارد و به مرور و طی مدت زمانی خاص ظهور پیدا کرده است. به بیانی دیگر جامعه پدیدآورنده این موضوع نبوده بلکه این موضوع به فردی یا افرادی ناشناس از جامعه منتسب می‌شود. حمایت از طب سنتی در قالب مالکیت ادبی و هنری خطر سوء استفاده از ایده یا دانش فنی را افزایش می‌دهد، چراکه مالکیت ادبی و هنری صرفا در پی حمایت از بیان ظهور ایده است و از ایده نهان در این دست اموال، حمایت نمی کند.

دلایل ناسازگاری با مالکیت صنعتی : در بررسی مباحث مالکیت صنعتی، دانش سنتی نهان در طب سنتی را می‌توان به مبحث اختراعات نزدیک دانست. با این تشابه باید در نظر داشت که دلیل حمایت از اختراعات، ویژگی کاربرد صنعتی آن است درحالیکه این ویژگی در اغلب موضوعات طب سنتی دخیل نیست. از سویی دیگر، جدید و نو بودن از معیارهای حمایت از اختراعات بوده و بدیهی است طب سنتی به دلیل ظهور در طی مدت زمانی طولانی، ویژگی مذکور و حمایت تحت عنوان اختراعات را ندارد.

با بیان بارزترین دلایل عدم ناسازگاری در مباحث مهم مالکیت فکری به نظر می رسد اختصاص نظامی خاص برای حمایت از طب سنتی، ضرورت دارد. امروزه پیش نویسی در حمایت از آثار فولکلور – فرهنگ عامه و طب سنتی در سازمان مالکیت فکری جهانی تنظیم شده که در آن از مکانیسم های حمایت مثبت و تدافعی صحبت می‌کند. باید در نظر داشت اختصاص نظام واحد در حمایت از طب سنتی به دلیل تفاوت این طب در نقاط مختلف جغرافیایی غیرممکن است، بنابراین کشورها می بایستی قوانین ومقرراتی داخلی همسو با نظام مذکور در نظر بگیرند.

برای حمایت از طب سنتی در لوای مالکیت فکری، اختصاص نظامی خاص ضرورت دارد. در تخصیص نظامی خاص توجه به موارد زیر برای تنظیم آن راهگشاست:

 اهداف:  به نظر می رسد از اهداف تخصیص نظامی خاص، جلوگیری از نابودی و انهدام طب سنتی و کاهش خطر سرقت زیستی اهمیت دارد.

 موضوع : برای تعیین موضوع باید در نظر داشت  که طب سنتی با موضوعیت داروهای گیاهی  مد نظر است یا روشهای درمانی را نیز در بردارد؟ میزان آسیب پذیری موارد مطرح شده یا پتانسیل تجاری هر کدام، می تواند در اولویت بندی موضوعات طب سنتی، نقشی موثر ایفاء کند.

معیار حمایت : با توجه به موضوع انتخابی، معیارهای موضوع سنجیده می شود. برای مثال معیار شناسایی داروهای گیاهی چه می تواند باشد ؟ در حالت کلی از معیارهای شناسایی طب سنتی می توان به ویژگی فرهنگی، زیست بومی و امکان بهره مندی اقتصادی آن اشاره کرد.

تشریفات لازم برای تحقق حمایت قانونی : نوع حمایت تعیین کننده است. برای مثال برخورداری از حق مولف در آثار فولکور نیازمند به ثبت نیست درحالیکه حمایت در قالب اختراعات که در خصوص داروهای گیاهی اعمال می‌شود، نیازمند ثبت است.

تعیین صاحبین حق : به دلیل ویژگی هویت جمعی و مشترک طب سنتی، تعیین مالک و پدیدآورنده به راحتی محقق نشده و به نظر می رسد همانند علامت جمعی باید با آن برخورد کرد. بدین ترتیب در برخی مواقع صاحبین حق، فراتر از مردم یک منطقه بوده و تمام مردمان یک کشور را در بر می گیرد. توجه به تقسیم منصفانه منافع تجاری در مالکیت های مشاع طب سنتی حایز اهمیت است.

استثنائات و ضمانت اجرا

طب سنتی عموما هویت مشترک و جمعی دارد. به نظر می رسد در نظر گرفتن استثناء، به رشد تعالی علم، هنر و فرهنگ عامه در سرار دنیا کمک کند. به همین دلیل است که استفاده شخصی اشخاص ثالث با اهدافی غیرتجاری، اقتصادی و با هدف بهره مندی علمی و فرهنگی و انجام مطالعات و آزمایش های علمی از دامنه تعرض به طب سنتی استثناء شده است.

بدیهی است تخصیص نظام خاص بدون در نظر گرفتن ضمانت اجرا، بی معناست. ضمانت‌های اجرایی موثر در این موضوع را می‌توان در دسته های زیر طبقه بندی کرد:

– جریمه نقدی متعرض به حقوق دارندگان حق، که می تواند فرد یا گروهی از اشخاص باشد.

– ضبط و توقیف ادواتی که به واسطه آن و بدون اذن دارنده حقوق مذکور، از منابع ژنتیکی استفاده شده است.

– ضبط و توقیف محصولات ناشی از دستکاری بر منابع ژنتیکی و توقیف فعالیت ناقضین حق.

– ممانعت کلی یا جزئی فعالیت در صورت بروز تخلف و امکان  ابطال حق، قراردادهای لیسانس و …

در آخر در تعیین مدت حمایت بین حقوقدانها اختلاف نظر هایی وجود دارد و  برخی قائل به محدودیت زمانی هستند و برخی دیگر آن را نامحدود می دانند. به نظر می رسد به دلیل جایگیری این حق در میراث فرهنگی جوامع، محدود در نظر گرفتن این حقوق مانند حقوق علامت تجاری، کارآمد تر است.