مجله حقوقی اندیشه

مفهوم کپی رایت Copy Right یا حق مولف

معادل فارسی کلمه کپی copy نسخه برداری و معادل فارسی کلمه رایت Right ، حق و معادل حقوقی کل آن “حق مولف” است. بدین معنا که پدیدآورنده اثر کپی رایتی، از حقوق مادی انحصاری از جمله حق نسخه برداری و انتشار اثر برخوردار است و به واسطه آن در خصوص انتشار و فروش آثار ادبی خود تصمیم می گیرد. بدیهی است نقض حق مذکور علاوه بر محرومیت صاحب اثر از منافع مادی، موجبات دلسردی و از بین رفتن روحیه خلاقانه را فراهم می کند.

حق مولف برای اولین بار در کنوانسیون برن مطرح شده است و به طور خلاصه می توان گفت تمهیدی قانونی برای حمایت از حقوق مادی  پدیدآورنده اثر و برای اعمال حمایت قانونی نیازمند شروطی خاص است.

شروط آثار کپی رایتی

شرط حمایت قانونی از آثار کپی رایتی به شش دسته کلی تقسیم می شود که عبارتند از :

محسوس بودن شکل اثر : ایده ذهنی خالق در اثری ملموس مشخص باشد. برای مثال در قالب موزیک، مجسمه، صنایع دستی، نمایش و یا نوشته ادبی درآمده باشد.

اصالت اثر : اثر متعلق به پدیدآورنده باشد هرچند محتوای آن اصیل نباشد. برای مثال می توان دو نقاش را مثال زد که هر دو از یک سوژه نقاشی می کنند. اثر هرکدام نسبت به پدیدآورنده، اصیل محسوب می شود. گاهی اصالت در محتوا محقق می شود مانند مواردی که نویسنده برای اولین بار داستانی را می نویسد و گاهی در نحو تعبیر آنف مانند مواقعی که آن داستان توسط مترجم، ترجمه می‎شود.

اعلان مشخصات : درکنوانسیون برن بیان شده درج نشانی خاص بر روی اثر از شروط حمایت از اثر نیست. اما ماده 4 قانون ترجمه و تکثیر کتب، نشریات و آثار صوتی مصوب 1352، درج حرف p  به معنای آوانگاشت به همراه نام و نشانی تولید کننده و تاریخ انتشار را ضروری می داند.

ثبت اثر : در ایران شرط حمایت منوط به ثبت نیست، هرچند منطبق بر ماده 21 قانون حمایت از مولفان و مصنفان سال 1348، امکان ثبت در وزارت ارشاد اسلامی وجود دارد. بدیهی است در صورت وجود اختلاف، در دست داشتن گواهی ثبت، اماره مالکیت است و توصیه شده برای حمایت قانونی، جهت ثبت اقدام شود.

مالیت داشتن اثر: همانطور که پیشتر در مبحث اموال فکری اشاره شد، مالیت داشتن آثار فکری ضروری است. اما در آثار ادبی و هنری در ایران، صرف دارا بودن ارزش اقتصادی، کفایت نمی کند و علاوه بر آن، اثر مذکور باید منافاتی با نظم عمومی و اخلاق حسنه نداشته باشد.

شرط نخستین انتشار : در ایران منطبق بر ماده 22 قانون حمایت از مولفان و مصنفان 1348، تصریح شده که شرط حمایت از آثار ادبی و هنری، انتشار اثر برای اولین بار در ایران است. در موارد بسیاری خالقین آثار ادبی و هنری از قید قانونی بی اطلاع هستند و به واسطه انتشاری هرچند محدود در خارج از ایران، حمایت قانون ایران را از دست می دهند.

آثار مورد حمایت کپی رایت و حق مولف

در ماده 2 قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348، در دوازده بند انواع آثار مورد حمایت را احصا کرده است. در قوانین جاری، حمایت قانونگذار در امور مدنی، تمثیلی و در امور کیفری به صورت حصری است. به عبارتی حقوق مادی و معنوی پدیدآورنده، تفسیر موسع است اما با توجه به اصل قانونی بودن جرم و مجازات، آثار پدیدآورنده توسط قضات و دادگاه ها مورد بررسی قرار گرفته و به صورت مضیق تفسیر می‌‎شود. درحالت کلی سه نوع دسته بندی آثار ادبی، اقتباسی و شفاهی وجود دارد.

تعریف و مفهوم آثار ادبی در قانون ایران

متاسفانه در حقوق ایران، تعریف مشخصی از آثار ادبی نشده است. از آنجاکه ایران نیز تا به امروز به کنوانسیون برن نپیوسته، همچنان نمی توان تعریفی دقیق داشت و به آثار نوشته اطلاق می‎شود. حمایت از این آثار صرفا به دلیل نوشته یا مکتوب بودن آثار است. نوشته های مجازی و الکترونیکی نیز در این دسته قرار دارند. منطبق بر ماده 2 قانون تجارت الکترونیک، هر نمادی از واقعه، اطلاعات یا مفهوم که با وسایل نوری و یا فناوریهای جدید اطلاعات تولید، ارسال، دریافت، ذخیره یا پردازش شود، مشمول آثار ادبی خواهد ‎بود.

تعریف و مفهوم آثار اقتباسی در قانون ایران

آثار اقتباسی بر روی اثری دیگر خلق می شود و از نظر شکل بیان و محتوا اصالت دارد. بند 6 و 7 ماده 5 قانون حمایت از مولفان و مصنفان مصوب 1348، به این آثار اشاره کرده است اما صراحتی ندارد. با توجه به همین موضوع و بنا به اصل قانونی بودن جرم و مجازات، محاسبه مجازات متخلف و ناقض حق مولف با مشکلاتی مواجه شده است.  به دلیل عدم صراحت، در اثبات اثر اقتباسی، باید ابتدا ثابت شود که اقتباس نه فقط از ایده اثر قبلی، بلکه از محتوا یا شکل بیان آن نیز صورت گرفته تا پدیدآورنده متعهد به پرداخت حقوق خود باشد. از جمله آثار اقتباسی می توان به تصحیح، تلخیص، به روز کردن، تفسیرو ترجمه در آثار ادبی اشاره کرد.

تعریف و مفهوم آثار شفاهی در قانون ایران

در این نوع آثار نیز همانند آثار نوشته، اصالت اثر اهمیت دارد. تصور عموم بر عدم تحقق حق مولف در آثار شفاهی، غلط است و افرادی که در سمینارها، سخنرانی می کنند نیز بر سخنان خود، حق مولف دارند. اما در این نوع آثار، رویدادهای اجتماعی روزانه که جنبه اطلاع رسانی عمومی دارد، استثناء شده است و آن اطلاعات بدون مجوز پدیدآورنده آن، اجازه انتشار دارد. متاسفانه در قوانین ایران کوچکترین اشاره ای به حمایت از آثار شفاهی نشده و مورد حمایت قرار نمی گیرد اما اگر چکیده سمینار برای مدعوین چاپ شده باشد، به واسطه و پیرو همان چکیده مکتوب، می توان از آثار شفاهی حمایت کرد.

مبانی فکری حمایت از آثار کپی رایتی

آثار کپی رایتی

در ماده 2 قانون مولفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348، آثار مورد حمایت قانون به تفصیل بیان شده است. بند چهارم ماده مذکور به حمایت از آثار موسیقیایی پرداخته که به چهار دسته تقسیم می شوند و عبارتند از ملودی یا مایه اصل آهنگ، ریتم یا ضرب، هارمونی ( همسازی، هم آهنگی) و تنظیم که به هرترتیب و روش نوشته یا ضبط شده باشد، مورد حمایت قرار می گیرد. در ادامه در بند دهم همان ماده به فرهنگ عامه یا فولکلور اشاره شده که در تعریف، مجموعه ای از دانش فنی سنتی بوده و اختراعاتی مبتنی بر سنت و رسوم را نیز شامل می‎شود. فرهنگ عامه متعلق به یک ملیت یا قومیت است و پدیدآورنده مشخصی ندارد به همین دلیل عموما دعاوی آن در سطح بین المللی مطرح می‎شود.

مبانی فکری حمایت از این آثار

مبانی فکری حمایت از این آثار بر سه تفکر استوار است.

حقوق طبیعی : حمایت از آثار کپی رایتی در قالب این حق، به نفع عمومی مردم از کپی رایت اشاره ندارد، بلکه حق مالکیتی است که در آثار ادبی و هنری به رسمیت شمرده می شود. به واسطه رسمیت دادن به حق است که حقوق پدیدآورنده در قبال هرگونه تعرض ساماندهی و حفاظت می گردد.

پاداش : قدردانی از پدیدآورنده اثر ادبی و هنری، به نوعی بازپرداخت دینی است که عموم مردم بر پدیدآورنده دارند. چراکه پدیدآورنده با اثر ادبی و هنری خود نقشی در ارتقاء فرهنگ ایفاء می کند. میزان این پاداش بنا به استقبال عموم از اثر ارزیابی و محاسبه می شود و در نسخ چاپ و نشر اثر متجلی می گردد.

انگیزه : طرفداران این مبانی فکری بر این نظر استوار هستند که هرآنچه برای عموم مفید است باید مورد حمایت قانونگذار قرار گیرد. چراکه تولید آثار ادبی و هنری مستلزم صرف هزینه و زمان زیادی است که با انتشار اولیه اثر و قابلیت تولید مجدد آن با کمترین هزینه، خطر تضعیع حقوق پدیدآورنده  فراهم می شود. به بیانی دیگر، انتشار کم هزینه اثر باعث عدم جبران هزینه اولیه پدیدآورنده و کاهش انگیزه تولید آثار ادبی می شود به همین دلیل قانونگذار حمایت خود را در تمام انتشار های اثر از پدید آورنده، لحاظ می کند.

مدت حمایت از حقوق مادی پدیدآورنده آثار کپی رایتی

منطبق بر ماده 16 قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 که در سال 1398 اصلاح شد، مدت حمایت از حقوق مادی پدیدآورنده آثار کپی رایتی متعلق به اشخاص حقوقی  و اثرهای سینمایی و عکاسی، سی سال از تاریخ انتشار یا عرضه است. اما منطبق بر قانون 12 همان قانون، حقوق مادی آثار کپی رایتی در مدت زندگی پدیدآورنده و در صورت انتقال آن حق با وصایت یا وراثت ، مدت حمایت به پنجاه سال از تاریخ مرگ پدیدآورنده ادامه خواهد داشت. حقوق معنوی در اموال فکری دائمی است و قابلیت انتقال ندارد.

در ادامه باید یادآور شد چنانچه پدیدآورنده ورثه نداشته باشد، حقوق مادی او بعد از فوت به وزرات ارشاد منتقل شده و عواید آن صرف امور فرهنگی سازمان مذکور می‌ شود.

شرایط اجباری و اختیاری در حمایت از آثار ادبی و هنری

حمایت از آثار کپی رایتی شروطی دارد که برخی از آنها اجباری و برخی دیگر اختیاری هستند.

نظام های حاکم در حمایت از آثار کپی رایتی

در حالت کلی در حمایت از آثار کپی رایتی دو رویکرد وجود دارد که عبارتند از نظام رومی ژرمنی( Civil law)  یا حقوق نوشته و نظام کامن لا ( Common law) . رویکرد حمایتی حقوق نوشته حمایت از شخصیت پدیدآورنده است و نظام کامن لا از گنجینه عمومی حمایت می کند. به همین دلیل نظام حقوق نوشته تابع تشریفات خاصی نیست در حالیکه حمایت در قالب کامن لا تشریفات ویژه ای دارد. هرچند امروزه هر دو نظام به دلیل تنوع آثار کپی رایتی، دچار تغییر و تحولاتی شده اند و می توان گفت که امروزه دو دسته شرایط در حمایت از این آثار وجود دارد، شرایط اجباری و شرایط اختیاری که در ادامه به آن می پردازیم.

شروط اجباری در برقراری حمایت از آثار کپی رایتی

شرایط اجباری در حمایت از آثار کپی رایتی عبارتند از :

اصالت اثر : اصیل یا ابتکاری بودن اثر از مهم ترین عناصر حمایت آثار کپی رایتی است. اصیل به معنای نو بودن اثر نیست بلکه باید نشات گرفته از پدیدآورنده باشد. بنابراین امکان تولید دو اثر مشابه که پدیدآورندگان آثار به شکلی مستقل از موضوع، الهام گرفته باشند، وجود دارد. اثر ادبی و هنری از لحاظ ماهوی بررسی نمی شود که آیا حرف جدید و نویی را بیان کرده است یا خیر. بدین معنا که از اثر مذکور به دلیل دارا بودن ارزش های زیباشناسی حمایت نشده و ارزش هنری آن قضاوت نمی‎شود. در حقیقت حق مولف از تمام آثار ادبی و هنری فارغ از ارزش هنری آن حمایت می کند.

تجلی مادی اثر : اثر ادبی هنری باید به شکلی ملموس مشخص باشد و قانون مذکور از ایده و موضوعات ذهنی، حمایت نمی کند.

شرط اختیاری در برقراری حمایت از آثار کپی رایتی

شرط حمایت در اموال ادبی و هنری بر خلاف اختراعات و علائم تجاری منوط به ثبت نیست اما عدم ثبت اثر، اثبات مالکیت را در فرض ایجاد اختلاف دشوار می‎ کند. طبق ارزیابی سازمان جهانی مالکیت فکری ثبت در اکثریت کشورها به جز کشور آرژانتین که در آن ناشر در صورت عدم ثبت اثر خود، حقوق مادی و اقتصادی خود را ازدست می دهد، اختیاری است.

از آثار ثبت اثر می توان به اثبات مالکیت،رد مالکیت و تعیین مدت دقیق حمایت اشاره کرد. از مفهوم ماده 9 قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب 1379 می توان چنین استنباط کرد که شرط حمایت از آثار مذکور، بر خلاف اختراعات، ثبت نیست. ثبت اثر در ایران نیز جنبه اثباتی دارد نه جنبه ثبوتی. با این اوصاف حقوقدانها توصیه می کنند در راستای حفظ حقوق خود بهتر است آثار مذکور در وزارت ارشاد ثبت شوند.

گردآورنده  : مریم مهردوست