مجله حقوقی اندیشه

یکی از مسائل دنیای امروز، مشکلات مربوط به تغییر جنسیت افرادی است که پزشکان قادرند علائم و نشانه های جنس مخالف را در آنها پیدا کنند. تغییر جنسیت در قانون ایران به رسمیت شناخته شده و رسیدگی به آن در صلاحیت دادگاه خانواده است.

 نکته ی قابل تامل، آثار حقوقی تغییر یافته هم زمان با تغییر جنسیت است. چرا که جنسیت بر مواردی مانند عقد نکاج، نفقه، حضانت، ولایت، ارث اثر دارد. طبق ماده ۹۳۹ قانون مدنی ایران، اگر در شخص میان‌جنسیتی علائم جنسی بر علائم جنسیتی دیگر غالب باشد، شخص تابع احکام جنسیتی است که علائم آن در او غالب است. طبق قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱ برای درخواست تطبیق‌جنسیت جنس فرد باید به دادگاه خانواده مراجعه کند.

سید روح‌الله خمینی در سال ۱۳۴۳ در تحریرالوسیله به اصل تغییر جنس (تبطیق و بازتایید جنسیت) فتوا داد. بر اساس فقه شیعه، ملاک وظایف شرعی هر فرد، جنسیت حقیقی اوست. بر اساس همین جنسیت نیز ارث به او تعلق می‌گیرد و احکام نکاح، نفقه، حضانت، ولایت و حدود محرمیت … به او تعلق می گیرد. برای مثال زن ترنس، به اندازه یک زن از ارث سهم می‌برد.

منظور از تغییر جنسیت چیست؟

هر گونه تبدیل، اصلاح و یا تغییر که در جنس فرد ایجاد شود به صورتی که در وضعیت فعلی او از نظر زن یا مرد بودن با حالت سابق، تفاوت ایجاد شود، «تغییر جنسیت» گفته می شود. در عرف جاری نیز کسانی هستند که بدلیل قابلیتهای فیزیکی دو جنس مذکر و مؤنث و به تعبیر دیگر اختلال در هویت جنسی، از جنسیت خود اظهار نا رضایتی می کنند. در واقع جنسیتی که در روانشان حس می کنند با جنسیت جسم شان متضاد است. این افراد احساس می کنند به جنس دیگر تعلق دارند و در کالبدی اشتباه به دنیا آمده اند، بنابراین تمایل دارند، هویت و جنسیت آنان بطور کلی تغییر کند.

تاثیر تغییر جنسیت بر زندگی فردی و اجتماعی

تغییر جنسیت علاوه بر ایجاد تاثیر در زندگی فردی و اجتماعی شخص، از نظر حقوقی، در قراردادهایی که نوع جنسیت مهم نیست، فاقد تاثیرگذاری است. اما در مواردی که نوع جنسیت نقش اساسی دارد، موضوع متفاوت است.

تغییر جنسیت، ازدواج و عقد نکاح

در عقودی مانند ازدواج، اگر تغییر جنسیتی پس از ازدواج رخ دهد، ازدواج سابق منحل و رابطه زوجیت بدون نیاز به فسخ یا طلاق و گرفتن عده، از تاریخ تغییر جنسیت باطل خواهد شد.

مهریه در صورت تغییرجنسیت یکی از زوجین و انحلال نکاح

با جاری شدن عقد، به زن مهریه تعلق خواهد گرفت و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بکند. بنابراین، مالکیت زوجه بر مهریه، از زمان عقد است. در صورت تغییر جنسیت دو حالت پیش می آید:

تغییر جنسیت پس از عقد ازدواج و پیش از برقراری رابطه جنسی : اگر به علت تغییر جنسیت یکی از زوجین، نکاح منحل شود، تکلیفی به پرداخت مهریه وجود ندارد. زیرا علت تعیین مهریه و پرداخت آن از بین رفته است. در صورت پرداخت مهریه، باید مسترد شود. اگر در این جریان، ضرری به یکی از آنان وارد شده باشد و بین عمل تغییر جنسیت و ضرر مسلم، رابطه‌ی سببیت وجود داشته باشد، از طریق مراجع قضایی قابل مطالبه است.

تغییر جنسیت پس از عقد ازدواج و پس از برقراری رابطه جنسی : در این صورت نیز رابطه‌ی زوجیت ادامه پیدا نخواهد کرد. اما از آنجاییکه قبل از تغییر جنسیت، ازدواج اعتبار قانونی و شرعی داشته ، زوجین در برابر یکدیگر حقوق و تکالیف قانونی و شرعی دارند. بنابراین، تغییر جنسیت شوهر و تبدیل وی به زن، در تعهد ایجاد شده‌ی وی تأثیری ندارد و نمی تواند به بهانه‌ی اینکه در حال حاضر زن شده از پرداخت مهریه‌ی زوجه‌ی سابق خود امتناع کند. همچنین اگر زنی بعد از نزدیکی با شوهر خود، تغییرجنسیت بدهد، در این صورت نیز مهریه وی بر عهده شوهر سابق وی، باقی است. مهریه زوجه‌ی سابق به علت تغییرجنسیت و تبدیل به مرد شدن ساقط نخواهد شد.

تغییر جنسیت و اثر آن ولایت، حضانت و نفقه فرزندان

فرزند متولد شده، تحت ولایت پدر قرار می‌گیرد و هیچ مقامی حق تنفیذ یا تغییر این وضع را ندارد. بر اساس قانون مدنیمادر تا هفت سال از تاریخ تولد فرزند برای نگهداری از او اولویت دارد. اما ولایت از آن پدر و جد پدری است. حال اگر پدر یا مادر تغییر جنسیّت دهد، وضعیت ولایت و حضانت فرزندان چگونه خواهد بود؟

در صورت تغییر جنسیت والدین دو حالت اتفاق می افتد:

تغییر جنسیّت مادر به مرد: مادری که تغییر جنسیت داده، ولایت بر اولاد صغار پیدا نمی کند. نقش مادر به محض تغییر جنسیت، تبدیل به پدر نشده بلکه همچنان عنوان مادر بر او اطلاق می شود.

تغییر جنسیت پدر به زن: ، همان گونه که در قانون مدنی نیز سلب حق ولایت ولی یا عزل او  پیش بینی شده، در این حالت نیز دو نظر مبنی بر سقوط و بقای ولایت وجود دارد. بدین صورت که اگر تغییر جنسیّت اثری سوء، نسبت به کودک نداشته و به او آسیبی نرساند، دلیلی بر سقوط ولایت وجود ندارد ولی اگر به کودک صدمه وارد کند، می توان حکم به سقوط حق حضانت یا ولایت دارنده حق داد.

تغییر جنسیت و نفقه:

در اصل و مبنای پرداخت نفقه همسر، ملاک وضعیت فعلی شخص  است. به زنی که تغییر جنسیت داده است نفقه تعلق نمی‌گیرد چون زوجیت منتفی شده است. اما در صورتیکه پدر تغییر جنسیت داده و به زن تبدیل شود، در خصوص فرزندان او، هیچ تأثیری بر وجوب پرداخت نفقه ایجاد نخواهد شد.

تغییر جنسیت و ارث :

فردی که تغییر جنسیت داده از والدین خویش مطابق جنسیت وی در زمان فوت والدین ارث می برد. اگر یکی از والدین او بمیرد، پسر فعلی دو برابر دختر فعلی ارث می برد. این همچنین این قاعده  در سایر طبقات ارث وجود دارد. بنایراین اگر دختر به جنس پسر، تغییر جنسیّت دهد، دو برابر دختر ارث می برد و بالعکس. در خصوص سهم الارث والدین تغییر جنسیت داده از فرزند، به طور کلی باید گفت ارث بردن والدین به لحاظ انعقاد و بسته شدن نطفه از آنهاست. بنابراین پدر به کسی اطلاق می شود که نطفه از آن اوست و این  عنوان بعد از تغییر جنسیّت نیز تغییر نمی کند.

روند قانونی تغییر جنسیت در ایران

مسیری که افراد ترنس برای انجام عمل تغییر جنسیت باید طی کنند، به دو روش است که به صورت خلاصه در ادامه گفته شده است. برای انجام عمل تغییر نسیت لازم است افراد تایید روانپزشک، دادگاه و آزمایشگاه را داشته باشند.

روش اول :

مراجعه به روانپزشک معتبر و دارای صلاحیت

گذراندن دوران روان درمانی

دریافت تاییدیه مبنی بر ترنس بودن از روانپزشک

انجام آزمایش‌های تشخیص سطح هورمون و کاریوتایپ برای اطمینان از اینکه فرد دچار اختلال هورمونی یا کروموزومی نیست.

مراجعه به دادگاه و ارائه دادخواست تغییر جنس

ارجاع فرد تراجنسی از دادگاه به پزشکی قانونی برای تاییدیه مدارک پزشکی

تایید پزشکی قانونی و ارجاع به قاضی

دریافت حکم قاضی مبنی بر جواز تغییر جنس

روش دوم :

مراجعه به دادگاه خانواده و ارائه دادخواست تغییر جنس

ارجاع فرد ترنس به پزشکی قانونی

معرفی به یک روانپزشک معتبر از طرف پزشکی قانونی و گذراندن مراحل روان درمانی

انجام آزمایش‌های تشخیص سطح هورمون و کاریوتایپ برای اطمینان از اینکه فرد دچار اختلال هورمونی یا کروموزومی نیست.

تایید از طرف روانپزشک و ارجاع به پزشکی قانونی

تایید از طرف پزشکی قانونی و ارجاع به قاضی

دریافت حکم قاضی مبنی بر جواز تغییر جنس

جوامعی مانند ایران، هنوز پذیرش بالایی نسبت به مسئله تغییر جنسیت ندارند. بنابراین تطبیق پذیری اطرافیان با شرایط جدید را، پس از اصلاح جنسیت باید بیشتر مورد توجه قرار داد. جنسیت ذهن و تفکر این افراد با جنسیت فیزیکی آنها در تضاد بوده و آنچه در روان شان حس می کنند با جسم شان در تناقض است. لازم است اعضای خانواده و نزدیکان آن فرد و همین طور افراد در سطح جامعه، به لحاظ رفتاری درک بیشتری از این افراد داشته باشند و به آنها پس از تغییر جنسیت کمک کنند.