احیای توافق، بازگشت به برجام و آثار حقوقی آن
چند ماه و یا چند هفته اخیر، حدس و گمان هایی درباره احیای توافق بین ایران و ۶ کشور آن، مجددا در فضای رسانه ای مطرح شده و بیم ها و امید هایی هم این فضای خبری ملتهب را در بر گرفته است. در این نوشتار قصد ورود و تحلیل سیاسی وجود و یا عدم توافق یا اصطلاحاً برجام را نداریم. چرا که تحلیل این امر بر دوش متخصیین علم سیاست است. در این مطلب، صرفا آثار وجود توافق یا عدم آن را به لحاظ قانونی مورد مطالعه قرار دهیم.
شناخت برجام و تحلیل آثار خروج از آن
برنامه جامع اقدام مشترک ایران (Joint Comprehensive Plan of Action ) و ۵ کشور عضو دايم شورای امنیت بعلاوه آلمان، همان برجام یا آنچنان که در تحلیل های انگلیسی زبان به عنوان توافق هسته ای نامیده می‌شود در ۲۳ تیر ماه ۱۳۹۴ منعقد و نهایتاً با خروج آمریکا در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ عملا در محاق فرو رفت.
برای شناخت برجام و تحلیل درست آثار خروج از آن می‌بایست ابتدا به این پرداخت که نتیجه برجام به لحاظ حقوقی چه بود و برای شناخت بهتر این دستاورد باید ابتدا به تحریم‌های بین المللی مختصر نگاهی داشت.
تحریم‌هایی که در زمان مذاکرات بر سر اقتصاد ایران چتر گشوده و ناشی و یا مرتبط با فعالیت های هسته ای ایران بود، در سه دسته قرار می گرفت :
۱. تحریم‌های مصوب شورای امنیت سازمان ملل متحد (ذیل فصل هفتم)
۲. تحریم‌های مصوب اتحادیه اروپا
۳. تحریم های هسته ای ایالات متحده امریکا (ثانویه)
به زبان ساده تحریم های امریکا علیه ایران کلاً به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیم می‌شوند. تحریم های اولیه که تصویب آن به ریاست جمهوری بیل کلینتون باز میگردد، تجارت و سرمایه گذاری هر شرکت و یا فرد آمریکایی را در ایران ممنوع و مستوجب جریمه و مجازات مختلف می‌داند.
در تحریم های اصطلاحاً ثانویه که مرتبط با فعالیت های هسته ای ایران عنوان شد، سرمایه گذاری و تجارت هر شرکت غیر امریکایی در فعالیت های عنوان شده (نفت و گاز، خودرو سازی، فلزهای گرانبها و غیره، بانک و بیمه و حمل و نقل و غیره) نیز ممنوع شده و عواقب سنگین برای متخلف در پی دارد.
در نتیجه ی برجام تحریم های ثانویه رفع شد به نحوی که شرکتهای غیر آمریکایی به راحتی مجاز به فعالیت تجاری و سرمایه گذاری در ایران شدند. قراردادهای منعقده با شرکتهای رنو، , PSA توتال ، زیمنس و غیره ناشی از این معافیت در تحریم بود. علاوه بر این به استناد یک دستور ویژه رییس جمهور وقت امریکا، شرکت های امریکایی در صورتی که فعالیت مشمول تحریم نداشتند، میتوانستند در صورت عدم استفاده از مدیران امریکایی، در ایران فعالیت تجاری و سرمایه گذاری کنند مانند شرکت HoneyWell
باید در نظر داشت که صنایع مرتبط با غذا،دارو، فرهنگ، هنر و ورزش به صورت کلی از هرگونه تحریم علیه ایران معافیت دارند و بر این مبنا شرکتهای غیر آمریکایی که در صنایع مرتبط با دارو و غذا و بهداشت فعالیت داشتند توانستند بدون هیچ مانعی و با رعایت سایر قوانین مرتبط با تحریم به فعالیت تجاری خود ادامه دهند.
نیاز به توضیح نیست که با خروج آمریکا از برجام و بازگرداندن همه تحریم ها، هیچ بانکی اجازه فعالیت بانکی با ایران را ندارد مگر آنکه برای هر تراکنش اجازه مخصوص از اداره کنترل دارایی وزارت خزانه داری امریکا اخذ شده باشد.
علاوه بر موارد فوق،برجام مواردی در خصوص رفع تحریم شرکت‌ها و افراد ایرانی را در برمیگیرد که عمدتاً می‌شود گفت برای ایران جنبه دیپلماتیک دارد تا آثار حقوقی قابل لمس.
از آنجایی‌که مفاد توافق احتمالی در دست مذاکرات فعلا در دسترس عموم نیست، تحلیل های احتمالی بر اساس مفاد توافق قبلی نوشته شده و انتظار میرود در صورت حصول توافق فیمابین ایران با ۵ قدرت جهانی و آلمان معافیت های ذیل در تحریم های حاضر اتفاق افتد:
۱. رفع کلی ممنوعیت معامله و تجارت شرکت های غیر آمریکایی در کلیه صنایع
۲. رفع محدود شرکت های امریکایی در تجارت و سرمایه گذاری در ایران
۳. رفع محدود ممنوعیت معاملات بانکی بین المللی و سوییفت (SWIFT)
۴. رفع تحریم شرکت ها و سازمان های دولتی ایرانی
۵. رفع ممنوعیت تجارت و سرمایه گذاری و فروش نفت و گاز ایران
۶. تسهیل خدمات توسعه تکنولوژی
یکی از مهمترین نگرانی های سرمایه گذاران در زمان برجام که قطعا در احیای توافق فعلی نیز تشدید خواهد شد، ترس از بازگشت ناگهانی تحریم ها است! مگرآنکه در متن جدید راهکار تضمین دهنده ای برای خروج ناگهانی اعضا و بازگشت تحریم ها پیش بینی شده باشد.
در هر روی علی رغم مطلوبیت نسبی بازار ایران، سایه بازگشت ناگهانی تحریم ها و یا خروج یکی از اعضای تعیین کننده توافق احتمال سرمایه گذاری قابل توجه و مستدام را از سمت سرمایه گذار خارجی تضعیف می کند. مگر آنکه ایران موفق شده باشد همانگونه که درخواست داشت تضمین کافی اخذ کرده باشد.
با توجه به درسی که از رفتار شرکت ها و دولت ها در دوره پیشین احیا و تعلیق برجام گرفته ایم و در صورت حصول توافق تحلیل های متعاقب در این خصوص منتشر خواهد شد.
نویسنده: مژده پورمند