مفهوم حضانت و شرایط تغییر آن

حضانت در معنای خاص عبارتست از پذیرش مسئولیت نگهداری و مراقبت از جسم فرزندان و در معنای عام تربیت فرزندان را نیز شامل می‌شود. منطبق با قانون تا سن هفت سالگی فرزند، حضانت حق و تکلیف مادر و پس از آن در بازه  7 تا 9 سالگی دختران و 7 تا 15 سالگی پسران، برعهده پدر است. بنابراین ملاک حضانت بلوغ شرعی است. به این معنا که دختران بعد از سن 9 سالگی و پسران بعد از سن 15 سالگی اختیار انتخاب هریک از والدین را برای سرپرستی و زندگی مشترک دارند. لازم به یادآوری است که این موضوع ارتباطی با درخواست ملاقات نداشته و با توجه به قانون حمایت از خانواده، چنانچه مصلحت فرزند ایجاب کند، صدور حکم ملاقات فرزند با هریک از والدین و تهیه الزامات آن توسط طرف دیگر بلااشکال است و تصمیمات در این زمینه با دادگاه است. لازم به یادآوری است که سال 93 یکی از شعب دیوانعالی کشور مقرر کرده که حضانت مادر برای دختران بعد از سن هفت سالگی به دلیل جنسیت مشترک و نیاز به مراقبت های ویژه، اولویت دارد.

شرایط لازم برای حضانت فرزند چیست ؟

شرایط لازم برای برای تحقق حضانت عبارتست از توانایی عملی، شایستگی اخلاقی، عقل، اسلام و تجرد مادر( مگر اینکه پدر فوت شده‌باشد) . در مواردی که پدر به بیماری واگیردار مبتلا شده و بیم سرایت به طفل وجود داشته باشد، امکان انتقال حضانت حتی در فرض ازدواج مادر نیز وجود دارد.

شرایط تغییر حضانت فرزند چیست؟

زمانیکه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر و مادری که طفل تحت حضانت اوست، سلامت جسم و تربیت اخلاقی او به خطر افتد، دادگاه می تواند با تقاضای بستگان یا رییس حوزه قضایی ترتیب مقتضی دیگری برای حضانت کودک اتخاد کند.

شرایطی که در آن حضانت تغییر می کند:

–  اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار

–  شهرت به فساد اخلاقی و فحشاء

– ابتلا به بیماری روانی به تشخیص پزشکی قانونی

–  سوء استفاده از طفل و ورود به مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد، فحشا، تکدی گردیف قاچاق 

– تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف

(تعیین هزینه متعارف جهت حضانت با دادگاه است و ازدواج مادر مانع از ادامه حضانت او نشده و به تشخیص دادگاه قابلیت ادامه دارد). در هر صورت باید در نظر داشت که در قانون ایران، تامین مخارج زندگی بر عهده پدر است اما چنانچه  مادر ضمن طلاق، هزینه زندگی را شخصا متقبل شده باشد، نمی تواند به موجب دادخواست بعدی از خود سلب تکلیف کند و چنین درخواستی قابلیت پذیرش ندارد.

نکته مهم :

پدر یا مادری که حضانت فرزند را بر عهده دارند، نمی تواند او را از محل حضانت خارج کند مگر آنکه در شرایط ضروری از دادگاه برای انتقال اجازه بگیرند. یادآور می شویم که حضانت را نباید با ولایت اشتباه گرفت. ولایت به معنای قدرت و اختیاری است که قانون برای اداره امور کودک به پدر و جد پدری می دهد تا براساس مصلحت کودک عمل کند. حق ولایت پس از مرگ با وصیت قابل انتقال است.

فوت پدر و تبعات حقوقی آن

قیمومت و حضانت چه تفاوتی با هم دارند؟

منطبق بر قانون ایران، پدر و وجود او از ارکان اصلی سرپرستی خانواده و فرزندان محسوب می شود. بنابراین با مرگ او، فرزندان با مسائل حقوقی و مالی متفاوتی مواجه خواهند‌شد و بزرگترین نگرانی همسر خانواده، حضانت و قیمومت فرزندان است. مشاهده شده، عموم، تفاوت این دو مقوله را نمی دانند بنابراین لازم است قبل از هر توضیحی به بیان تفاوت آنها بپردازیم.

حضانت در لغت به معنای پروندن و پروش است. اصطلاحا به نگهداری و ترتیب فرزند، گفته می شود که البته سرپرستی آن در قانون وابسته به سن فرزندان، بین پدر و مادر متغیر است. معنای لغوی قیمومت، سرپرستی و حمایت و ناظر به مسائل مالی و حقوقی است. به طور خلاصه می توان گفت حضانت ناظر به تربیت فرزند و قیمومت ناظر به اداره و سرپرستی مسائل حقوقی و مالی فرزند است.

 حضانت فرزند پس از مرگ پدر، با چه کسی است؟

در حالت کلی و منطبق برقانون، حضانت از حقوق پدر و مادر است. حضانت  فرزندان پسر و دختر تا سن 7 سالگی با مادر است و پس از این سن با صلاحیت دادگاه و با در نظر گرفتن شرایط فرزند، فرد صالح، انتخاب می‌شود. اما در فرض فوت پدر خانواده، حضانت به طور کامل، به مادر منتقل خواهد‌شد هرچند متوفی، قبل از مرگ برای فرزند خود قیم انتخاب کرده باشد. در صورت فوت هردوی والدین، حضانت به جد پدری منتقل می گردد. بنابراین نگرانی بانوان در دریافت حق حضانت فرزندان پس از فوت همسر بی مورد است چراکه، دریافت این حق،  نیاز به مجوز خاصی ندارد.

در صورت حدوث شرایط و ویژگی خاص در دارنده حق، امکان سلب حق حضانت وجود دارد.

ویژگی هایی که حق حضانت را از افراد سلب می‌کند:

اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار، فساد اخلاقی، ابتلا به بیماری های روانی با تایید پزشک قانونی، سوء استفاده اخلاقی و تجاری از فرزند و ضرب و جرح خارج از عرف.

 قیمومت فرزند، پس از مرگ پدر با چه کسی است ؟

حق قیمومت ناظر بر سرپرستی مالی و حقوقی فرزند است و متقاضی قیمومت می بایستی برای دریافت آن با در دست داشتن مدارک متوفی، به اداره سرپرستی مراجعه کند. فرد متقاضی نیز باید دارای شرایطی خاص باشد: مسلمان، عاقل، بالغ بوده و اهلیت داشته باشد. افرادی که سابقه کیفری دارند یا ورشکسته هستند نمی تواند به سمت قیم انتخاب شوند.

حق مراجعه به اداره سرپرستی و درخواست صدور قیمومت فرزند، برای مادر و دیگر بستگان کودک وجود دارد هرچند مادامی که مادر ازدواج نکرده باشد، بر دیگر بستگان اولویت دارد. بسیار مشاهده شده مادر تمایلی به سرپرستی مالی ندارد و فرزند نیازمند فردی صالح برای سرپرستی امور حقوقی و مالی خود است، بنابراین یکی از بستگان می توانند متقاضی شوند.  در صورت نبود متقاضی و  فردی صالح، اداره سرپرستی راسا شخصی را انتخاب می کند و آن شخص، حتی می تواند از کارمندان اداره سرپرستی باشد.

لازم است برای محدوده اختیارات قیم در خصوص مسائل حقوقی مثالی بزنیم. از آنجاکه مطالبه قصاص و دیه  از مباحث حقوقی و مالی است، قیم فرزند زیر 18 سال می تواند در خصوص این مسائل تصمیم گیری نماید و بهتر است بانوان بیوه به این موضوع توجه خاص نمایند.

نکته آخر اینکه قانون برای حسن عملکرد قیم، امکان تعیین ناظر را در ماده 1247 قانون مدنی، پیش بینی کرده است. از سویی دیگر، قیم را مستحق دریافت حقوقی متناسب و متعارف برای مدت قیمومت می داند.

نگارنده : مریم مهردوست