مجله حقوقی اندیشه

۲۹ دی‌ماه در ایران روز ملی هوای پاک نامیده شده است. “هوای پاک، حقوق عامه، اراده ملی” شعار این روز در سال 1400 است. هوایی که هر روز به آرزویی دست نیافتنی برای کلان شهرهای ایران تبدیل می‌شود. به بهانه ی این روز، لازم است به دو سوال فکر کنیم : آیا محیط زیست حق مستقلی از بشر دارد ؟ و آیا حقوق حاکم بر محیط زیست با حق انسان درتعارض قرار نمی گیرد ؟
در این مطلب به بررسی حقوق محیط زیست و هوای پاک پرداختیم.

حق انسان برهوای پاک و حقوق محیط زیست 

به بهانه ی 29 دی ماه؛ روز ملی هوای پاک

چه زمانی اولین آلودگی هوا اتفاق افتاد ؟ زمانی که دراثر برخورد یک شهاب سنگ ذرات گرد و غبارتمام جوکره زمین را پوشاند.کره زمین دراثراین برخورد از موهبت نورخورشید محروم و عصریخبندان آغازشد. چه زمانی اولین باراولین انسان هوای کره زمین را آلوده کرد؟ زمانی که اولین انسان توانست آتش را کشف کند. با روشن شدن جرقه های آتش، اولین دود به آسمان رفت و آتش به عنوان یارهمیشگی انسان درکنارما ماند تا به وسیله آن برطبیعت چیره شویم. با گذشت زمان آتشی که به وسیله هیزم روشن و افروخته می شد جای خود را به آتشی تولید شده با ذغال سنگ داد و بشر با اختراع ماشین بخار پا به عرصه نوینی از توسعه نهاد.

متاسفانه توسعه بشرهمراه با آسیب های فراوانی به محیط زیست بوده است. ازجمله آسیب هایی که بشر به محیط زیست وارد می کند آلوده کردن هوا است. آلوده کردن هوا به معنای ورود هرماده خارجی به هوا است به شکلی که درزیست بوم طبیعی آن محیط تغییر نامطلوبی را پدید آورد.

آلوده کردن هوا به معنای خطر برای سلامت بشر است. تنها دریک مورد، در سال 1952 به دلیل وارونگی هوا و آلاینده های صنعتی 4000 هزار نفر درشهر لندن به دلیل تنفس مونواکسید کربن وتعداد 8000 نفر دیگر به دلیل بیماری های وابسته به تنفس هوای آلوده درظرف سه ماه بعد از فاجعه اصلی، جان خود را از دست دادند. آلودگی هوا نه تنها باعث مرگ پوشش گیاهی و جانوران می شود بلکه جان انسان را به طرق مختلف گرفته یا زندگی همراه با درد و رنجی برای انسان می آورد.

با سرعت گرفتن گام های انسان برای توسعه، سوالی که برای بشر ایجاد شد.

آیا محیط زیست حق مستقلی از بشر دارد ؟

درپاسخ به سوال دو رویکرد وجود دارد. رویکرد اول حق محیط زیست را قائم به بشر می داند و محیط زیست را از آن جهت محترم می دارد، که برای بشر فایده دارد و رویکرد دوم محیط زیست را قائم به وجود بشر وفایده آن برای بشرمحترم ندانسته بلکه به صرف وجود یک زیست، آن را قابل حفظ نگه داری و حمایت می داند.

آیا حقوق حاکم بر محیط زیست با حق انسان درتعارض قرار نمی گیرد ؟ 

درپاسخ به سوال دوم باید گفت تعارض حق انسان برتوسعه با حق بر وجود یک محیط زیست سالم (ازجمله حق برهوای پاک ) منجر به اعلامیه حق برتوسعه پایدار شده است (سال 1992 ) . به این معنا که انسان حق برتوسعه دارد ولی این حق باید به نحوی اجرا شود که یک حرمت محیط زیست حفظ شود و دیگر اینکه نسل های بعدی انسان و انواع گونه های جانوری و حیوانی از حق مشابهی برای زندگی برخوردار باشند. هم چنین دکترین غالب حقوق بین الملل حق انسان به دسترسی به هوای پاک را از جمله حقوق بشر می داند و همین امر مسئولیت مدنی و بین المللی کشورها وشرکت های بین المللی را دربرخورد با آلاینده ها مشخص تر کرده است.

همین رویکرد درخصوص حق انسان برهوای پاک نیز قابل اجرا است . انسان حق برتوسعه دارد ولی نمی تواند این حق را دستمایه خرابی محیط زیست خود و دیگران قرار دهد . با نگاهی به بهم پیوستگی طبیعت (اثرپروانه ای ) باید درنظر داشت که کشورها نمی توانند با استناد به اصل حاکمیت محیط زیست را نابود کنند.

در این خصوص باید درنظر داشت که تصویب اسناد تعهد آور و غیرتعهد آور بین المللی و منطقه ای اگرچه سنگ بنای حفظ محیط زیست است، اما بدون وجود قانون های داخلی از قدرت کافی اجرایی برخوردار نمی‌شود.

رویکرد ایران به حق هوای پاک و حقوق محیط زیست چیست ؟ 

اولین قانون گذاری درایران درخصوص هوای پاک درسال 1328 انجام شد . از آن زمان تاکنون چندین آیین نامه و قطع نامه درخصوص مبارزه با ریزگردها ، مبارزه با گازهای گلخانه ای و گرم شدن زمین تصویب شده است ( سال 1389 ) . متاسفانه همانند بسیاری از قوانین ، آیین نامه و قطع نامه های تصویب شده در این خصوص، باید گفت که اجرای آنها به صورت عملی درتقابل با شرایط اقتصادی و مدیریتی حاکم برکشوراست. فرسودگی نیروگاه های برق ، نیاز روزافزون کارخانه به سوخت و هدر رفت بالای انرژی درایران نهادهای مسئول را وادار کرده که برای گرم کردن منازل و جلوگیری ازتعطیلی کارخانه های صنعتی اقدام به سوزاندن مازوت کنند .

درنتیجه باید گفت اجرای قطع نامه های محیط زیستی ورعایت حقوق انسان برهوای پاک همانند سایر سویه های حقوق بشر نیازمند اراده جدی ، سرمایه گذاری و تامین منابع مالی است ودرغیراینصورت تصویب این قوانین تنها جنبه زینتی دارد.

گردآورنده: میترا پورمند