مجله حقوقی اندیشه

 بیشتر بدانیم :

ثبت اختراع 
هزینه های ثبت اختراع

استاندارد چیست ؟

مفهموماستاندارد، شاخصی برای تعیین کیفیت و مشخصات مطلوب کالا و خدمات است و در زندگی شخصی و اجتماعی افراد جامعه نقشی اساسی ایفاء می کند. در حالت کلی استاندارد پنج سطح دارد :

کارخانه ای: دستورالعمل و شاخص داخلی اصناف، که عموما زیر پوشش صنف خاصی طراحی شده و در کارخانه جات تولیدی اجرا می‌شود.

شرکتی: دستورالعمل و شاخص های اداری حاکم بر شرکتها، که بنا به موضوع خدمات، متفاوت است.

ملی: شاخص هایی که از سوی سازمان های دولتی در هر کشور، ناظر بر ارائه کالا و خدمات تنظیم شده و کارگروههای متفاوت ناظر بر اجرای آن هستند.

منطقه ای: عموما  توافقنامه ای است که بین چند کشور توافقنامه هایی منعقد می‌شود. برای نمونه می توان به کمیته استاندارد اروپایی اشاره کرد.

بین المللی: سازمان های بین المللی شاخص هایی را با هدف یکسان سازی کیفیت کالا و خدمات ارائه کرده اند و با اعطای گواهینامه های بین المللی اطمینان مخاطب را فراهم می‌آورند. برای مثال می توان به سازمان بین المللی استاندارد سازی که به ایزو – ISO  شهرت دارد، اشاره کرد.

از سویی دیگر استاندارد، ابزاری مهم جهت ارتقاء فنآوری محسوب شده و به نوعی محصولات تولیدی را به واسطه استانداردسازی به یکدیگر متصل می کند. برای مثال محصولات الکترونیکی تولیدی کمپانی های مختلف با رعایت استاندارهای ناظر به این محصولات، به نوعی هماهنگ و سازگار می شوند. به بیانی دیگر استانداردسازی بر نتایج یکپارچه سازی فنی و تجربی مبتنی بوده و هدف از آن ارتقاء منافع مطلوب جامعه است .

اختراع ضروری و استاندارد : 

با مقدمه بیان شده می توان چنین نتیجه گرفت که نه تنها حقوق مالکیت فکری هدفی مشترک با استانداردسازی داشته، بلکه با وظایف سازمان های تنظیم استاندارد نیز، وجه مشترکی دارد. وظایف این سازمانها عبارتست از : کسب و جمع آوری اطلاعات فنی و تخصصی، کشف شاخص های استانداری و نهایتا هدایت انتظارات بازار به سمت فنآوری های خاص و با کیفیت.

باید در نظر داشت که استاندارد به فنآوری های حمایت شده تحت قالب اختراعات، مربوط می شود و منطبق بر تعریف کنوانسیون های اروپایی، حق اختراع از فنآوری های ضروری حامی استاندارد را، ” اختراع ضروری استاندارد” می نامند. امروزه تولید محصولات الکترونیکی هوشمند بدون انطباق با ” اختراع ضروری استاندارد” ممکن نیست. در حقیقت اختراعات ضروری، منبعی ارزشمند برای فنآوری محسوب می‌شود که قابلیت نقض ندارد .

 برای روشنی مفهوم “اختراعات” و  “اختراع ضروری استاندارد ” می توان مثالی مطرح کرد. فنآوری باز کردن صفحات گوشی های هوشمند یک اختراع ضروری استاندارد است و از طرفی اختراعی به نام “باز کردن صفحات” در قالب اختراعات ثبت شده، در حالیکه هر یک از شرکتهای تولید کننده گوشی همراه قادر به توسعه فنآوری بازکردن صفحات هستند بدون اینکه حق اختراع اعطا شده را نقض کنند. به بیانی دیگر اختراع ضروری استاندارد، شاخص و استانداردهای فنی را در بردارد که عمومی بوده و حقی انحصاری بر آن تعریف نشده است.

ضوابط استاندارد سازی و حبس اختراع در اختراعات ضروری 

گفتیم که اختراعات ضروری استاندارد، مسیر بهره مندی بازار از توسعه فنآوری را تسهیل می کنند و منطبق بر قوانین مالکیت فکری، دارنده گواهی اختراع می تواند با توسل به برگه اختراع اعطا شده، دیگران را از تعرض به فنآوری اختراع خود منع کند. این درحالیست که در خصوص “اختراعات ضروری استاندارد”، این حق انحصاری مفروض نیست و عموما سازمان های تنظیم کننده استاندارد طبق ضوابط و شرایطی خاص، دسترسی به اطلاعات فنی “اختراعات ضروری استاندارد” را با هدف جلوگیری از اختلال در فناوری، ممکن کرده و درحقیقت بدین ترتیب مانع حبس اختراع می شود. رویکرد سازمان های تنظیم کننده استاندارد با اهداف مالکیت فکری و برخورداری جامعه از دانش فنی، هماهنگ و همسو است.

باید افزود که اختراعات ضروری، پس از مدتی به دلایلی مختلفی غیر ضروری می شوند. از جمله این دلایل می توان به انقضای مدت حمایت، ابطال حق، محدود یا اصلاح کردن حق به واسطه آرای قضایی یا ظهور جایگزین های فنی اشاره کرد.

ملاحضات اعطای حق اختراع

پدیدآورنده اختراع یا مخترع، به واسطه زمان و تخصصی که برای کشف اختراع خود هزینه کرده و محقِ دریافت گواهی اختراع است. این گواهی، حقی انحصاری به او  اعطا می کند که آورده‌‎ی مادی و معنوی در پی دارد.  لازم به یادآوری است که قانونگذار در اعطای این حق ملاحضات زیر را در نظر می گیرد:

پیش بینی تعهداتی منصفانه : انصاف در اینجا به معنای ایجاد توازن میان حمایت از مخترع در قبال گام ابتکاری است که اختراع او به جامعه هدیه می کند و عموما با نگاه اقتصادی سنجیده می شود.

پیش بینی تعهداتی متعارف : بدین معنا که جنبه عمومی اختراع از اهمیت ویژه ای برخوردار است، چراکه باید با منافع عمومی و یا سیاست های رقابت، انگیزه های نوآورانه پدیدآوران و اقتصاد بازار سنجیده شود.

می توان چنین نتیجه گرفت که وجوه اشتراک مالکیت فکری، همان استاندارد تشویق و توسعه فنآوری است اما با این وجود، اختلافاتی از جمله استفاده استاندارد از اختراعاتی که حق اختراع دارند، وجود دارد. راهکار سازمان های تنظیم کننده استاندارد در رفع مشکل عبارتست از : ایجاد دسترسی به روش های نوآورانه برای تشویق به رقابت که به نوعی منافع عمومی را در بردارد. البته این امکان مشروط به رضایت پدیدآورندگان در به اشتراک گذاشتن اطلاعات فنی است. به نظر می رسد راهکار موثرتر  بهبود سیستم نظارتی باشد که شفافیت و دسترسی متخصصین را تضمین نماید. همچنین ایجاد توازن بین قوانین و مقررات رقابت در حوزه اختراعات نیز کارآمد خواهد بود.

حبس اختراع چیست ؟

در روند استاندارد سازی، دارنده‌ی حق اختراع در بازار مزیت رقابتی کسب می کند، چراکه گاهی رقبا برای حفظ بقای خود، راهی جزء استفاده از فنآوری او ندارند. در برخی مواقع مشاهده شده است که پدیدآورندگان از افشاء تمامی اطلاعات فنی خود امتناع نموده یا اطلاعات را به قدر کفایت افشاء نمی کنند. در این زمان حق حبس اختراع برای ارگانهای استاندارد سازی مطرح می شود که علت آن ضرورت دستیابی به اطلاعات در روند استاندارد سازی و ارتقاء سطح کیفی فنآوری است. به بیانی دیگر می توان گفت حبس اختراع فقط برای شرکتهای دانش بیان و ارگانهای استاندارد سازی سودآور نیست بلکه عموم مردم و مصرف کنندگان نیز از منافع آن بهره مند می‌شوند.

باید در نظر داشت که تعهدات ارگانهای استاندارد ساز به اعطای مجوز، منطبق بر قوانین انصاف، متعارف و غیر قابل تبعیض، طراحی و پیش بینی شده است و در صورت تخلف قابلیت پیگرد قانونی دارد.

سازمان مذکور متعهد می شود که :

اطلاعات فنی را در دسترس متخصصان فنآوری و تولیدکنندگان منطبق بر دستورالعمل استاندارد سازی قرار دهد.

پاداشی مناسب و در شأن برای متخصصین که اطلاعات فنی را با این ارگان به اشتراک  می‌گذارند، اعطا کند.

حقوق رقابت و استاندارد سازی

به نظر می رسد که فعالیت ارگانهای تنظیم استاندارد در فرض اجرای دقیق و کامل تعهدات خود، می تواند مزایای رقابتی فراوانی در جامعه ایجاد کند. همانطور که می دانیم هدف عمده حقوق رقابت، معامله (خرید و فروش) خدمات و محصولات جدیدی در یک محیط رقابتی و اعطای مجوز بهره برداری اقتصادی برای آن کالا و خدمات است. همچنین مانعی برای سوء استفاده از حقوق انحصاری و انباشت قدرت در یک حوزه بوده و به همین دلیل است که در خصوص سیاست های اختراعات، ارگانهای استاندارد ساز، دو موضوع عدم افشاء اختراعات ضروری و شرایط صدور مجوز با قوانین رقابت ارزیابی و تنظیم می‌شود.

استاندارد در حقوق ایران

متاسفانه در حقوق ایران مقررات صریحی در خصوص اختراعات ضروری استاندارد وجود ندارد، اما به نظر می رسد با توجه به سکوت قانونگذار، بتوان از مقررات ناظر بر مجوز اجباری استفاده نمود. بدین معنا که در مواقعی خاص، با در دست داشتن حکم قضایی می توان حقی را بر دارنده حق اختراع، تحمیل کرد. با توجه به بند 7 ماده قانون ثبت اختراعات، علائم تجاری و طرح های صنعتی مصوب 1386، حفظ منافع عمومی ممکن خواهد شد. حفظ منافع عمومی شامل ” امنیت ملی، تغذیه و بهداشت عمومی یا توسعه فنآوری ضرورتی در بهره برداری از حق اختراعی می شود. لازم به یادآوری است که معیار ضرورت را کمسیون ناظر برماده 17 تعیین می کند. شایان ذکر است منطبق با بند ب ماده 17، بهره برداری مشروط به پرداخت مبلغی متناسب با ارزش اقتصادی موضوع است.

علاوه بر مقررات فوق، بند یک ماده 3 قانون اصلاح قوانین و مقررات استاندارد و تحقیقات صنعتی مصوب 1371 نیز صرفا وظیفه تدوین و نظارت را بیان کرده و سخنی از “اختراعات ضروری استاندارد” نیاورده است و به نظر می رسد تنظیم دستورالعمل برای هدایت مذاکرات بین ارگانهای استاندارد ساز و پدیدآورنده برای پیشبرد اهداف ارگانها و تشویق مخترعین، ضرورت داشته باشد.

گردآورنده  : مریم مهردوست