مجله حقوقی اندیشه

خواندن این مطلب به 5 دقیقه زمان نیاز دارد. 

اموال فکری چه تعریفی دارد ؟

به هرآنچه که زاده تراوشات ذهنی مبتکر یا خالق اثر باشدف اموال فکری می‌گویند. عموما ماهیت اولیه این اموال، ناملموس است اما ارزش اقتصادی دارند. اختراعات، طرح های صنعتی، آثار هنری شامل تصویری و نوشتاری و تجسمی نمونه های بارزی از تجلی تراوشات ذهنی مخترع در قالب کالا هستند.

فرآیند تولید این اموال، پرهزینه و نیازمند سرمایه گذاری در سطحی وسیع و خارج از توان مالی مبتکرین و مخترعین است. به ویژه اموال فکری مبتنی بر دانش فنی! چراکه برای تولید محصولات مرتبط، وجود آزمایشگاه ها و پژوهشگاه های مجهز ضروری است و جز با همکاری سرمایه گذاران امکان‌پذیر نمی شود. پس از تولید، قدم بعدی بازاریابی کالا است که آن هم نیاز به سرمایه گذاری دارد. بنابراین در حالت کلی می‌توان گفت برای تولید اموال فکری، نیازمند دو رکن اصلی، سرمایه گذار و نیروی متخصص هستیم که قراردادهای تولیدی بین این دوطرف منعقد می‌شود. حال با توجه به نقش پر رنگ کارگر در این نوع قراردادها، این سوال مطرح می شود که کارگر، متخصص فنی محسوب می‌شود یا تابع قوانین کار؟ و یا قواعد و نکات خاصی بر آن حاکم است؟ اولین قدم برای شناخت این نکات، تصریح ویژگی های این نوع قراردادهاست که در ادامه به آن می پردازیم.

 قرارداد تولید اموال فکری

می توان نتیجه گرفت که قرارداد تولید اموال فکری در گروه قراردادهای کار قرار می‌گیرد . قرارداد کار، قراردادی مابین کارفرما و کارگر که در آن، کارگر متعهد است در ازای وجهی معین، کاری معین اعم از بدنی یا فکری تحت نظارت کارفرما انجام دهد. پس ویژگی های قرارداد کار از جمله معوض بودن، مستمر بودن، غیرتشریفاتی (رضایی)، الحاقی بودن و شخصی بودن تعهد کارگر یا متخصص را داراست. اما به نظر می رسد به دلیل تخصص کارگر، قواعد دیگری نیز حاکم است که تا به امروز در قوانین مالکیت فکری ایران، مقرره‌ای خاص برای این قسم قرارداد ها پیش بینی نشده است.

لزوم علم تفصیلی به موضوع قرارداد :

معوض بودن از شروط لاینفک قراردادهای کار است، اما در قراردادهای تولید نیاز است طرفین به تفصیل به عوضین آگاه باشند. عموما این آگاهی به دو روش محقق می شود.

روش اول – کارگر یا متخصص با توافق با کارفرما بر مبنای واحد مال فکری، عوض دریافت می‌کند و ممکن است دستیابی به مال مذکور، به چند  واحد یا مرحله تقسیم شود.

روش دوم – کارگر یا متخصص با توافق با کارفرما برمبنای زمان به کار رفته، عوض دریافت می‌کند. با این توصیف می توان نتیجه گرفت که تعهد کارگر یا متخصص در روش اول تعهد به نتیجه است و در روش دوم تعهد به وسیله! به نظر می رسد روش اول از لحاظ برگشت مالی برای کارفرما یا سرمایه گذار، بهینه تر باشد.

رابطه پدیدآورنده با اموال فکری

علاوه بر موارد مطرح شده، موضوع قرارداد اهمیت دارد چراکه موضوع قرارداد، مبین رابطه مالکیت مبتکر، مخترع، متخصص یا پدیدآورنده با مال فکری تولید شده است. برای روشنی این موضوع بهتر است به نقش کارگر یا متخصص در قرارداد در چهار دسته کلی با ذکر مثال پرداخته شود.

بدیهی است مالکیت مادی و معنوی اموال فکری که به واسطه تلاش و سرمایه گذاری اقتصادی خود پدیدآورنده، با پدیدآورنده است اما در مواردی که تولید مال فکری نتیجه انعقاد قرارداد کار است، تفکیک منافع مادی و معنوی برای هر دو طرف قرارداد اهمیتی ویژه پیدا می کند و اولین قدم، روشنی موضوع قرارداد و نقش کارگر یا مبتکر در قرارداد کار است که به چهار دسته تقسیم می‌شود:

دسته اول : موضوع قرارداد، انجام خدمات فیزیکی یا تخصصی است و در شرح وظایف مستخدم، هیچ اشاره‌ای به تعهد او به تولید اموال فکری نشده‌است، اما مستخدم حین خدمت و بدون استفاده از تجهیزات فنی و خدماتی کارفرما، به اختراعی دست پیدا می‌کند. برای مثال  یک کارمند ساده حین انجام امور ادرای و با تسلط به معایب دستگاه های چاپ موجود در بازار، بدون استفاده از امکانات کارفرما، موفق به اختراعی در زمینه چاپ و پرینت می‌شود. بنابراین مالک منافع مادی و معنوی اختراع، کارمند است چراکه کارفرما در ازای خدماتی خارج از خلاقیت او با او همکاری داشته و او نیز به دلیل مهارت ویژه خود به اختراع دست پیدا کرده است.

دسته دوم : دراین فرض موضوع قرارداد، تولید اموال فکری نبوده اما کارگر متخصص به واسطه‌ی در اختیار داشتن تجهیزات و خدماتی که کارفرما برای خدمت در اختیار او قرار داده، به اختراع دست پیدا کرده‌است. در این حالت کارگر، مالک مادی و معنوی اختراع بوده و از سویی دیگر کارفرما مستحق دریافت اجرالمثل امکانات و تجهیزاتی که برای برای کارگر فراهم کرده است.

دسته سوم : در این فرض، کارگر متخصص به طور مشخص برای تولید اموال فکری با کارفرما، قرارداد کاری منعقد کرده و از آنجاکه عموما از دستمزد بالایی برخوردار است و آگاهانه به همکاری پرداخته، مالکیت معنوی اختراع را دارد و مالکیت مادی آن از آن کارفرماست.

دسته چهارم : در این فرض موضوع قرارداد، پژوهش است و کارگر متخصص برای پژوهش، دستمزد دریافت می‌کند و تولیدی در کار نیست. در این حالت نیز منافع مادی پژوهش متعلق به کارفرما و منافع معنوی آن متعلق به کارگر پژوهشگر است.

با این توضیحات به‌نظر می‌رسد چنانچه کارفرما قصد تولید بعد از پژوهش را داشته باشد، بهتر است از ابتدا کارگر را از قصد خود آگاه کرده و مالکیت مادی آن را در قالب قرارداد الحاقی، ضمیمه قرارداد اولیه کند. در غیر اینصورت کارگر می‌تواند با استدلالی صحیح، منافع مادی تولید اموال فکری را از کارفرما گرفته و فقط او را مستحق اجرت المثل تجهیزات کند.

تعریف حق در قراردادهای تولید اموال فکری

دو حق در اموال فکری وجود است . حق مادی که مشمول بهره برداری اقتصادی و حق معنوی که نام پدیدآورنده اثر است. حقوق مادی عموما محدود به زمان  و مکان است و این در حالیست که حقوق معنوی دائمی بوده و محدودیت زمانی ندارد.

در قراردادهای تولید اموال فکری، در تمام کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه، اصل را بر مالکیت مادی کارفرما در آثار تولیدی گذاشته‌اند مگر اینکه بر خلاف آن در قرارداد توافق شده باشد.

قوانین ایران در این خصوص ساکت است و این سکوت نیز با پذیرش مالکیت کارفرما به حقوق مادی تفسیر می شود. بنابراین توصیه شده، حین تنظیم قراردادهای مذکور، برای شفافیت بیشتر تقسیم حقوق به صراحت بیان شود.

منظور از سهم منصفانه در قراردادهای تولید اموال فکری چیست؟

در اغلب موارد صاحبان ایده و دانش فنی، توان مالی لازم برای تولید اموال فکری را ندارند و به ناچار با انعقاد اینچنین قراردادهایی موافقت می‌کنند. به همین دلیل در رسیدگی قضایی در دعاوی مالکیت مادی آثار فکری، بسیار مشاهده شده که قضات در صدور رای  به قاعده انصاف و سهم منصفانه استناد کرده و در پی احقاق حق از دست رفته کارگر یا متخصص هستند. به طور کلی، برای استناد به سهم منصفانه نیاز است به چند مورد توجه شود که عبارتند از:

 ماهیت تعهدات طرفین : توجه به اینکه تعهد به وسیله است یا نتیجه. در تعهد به نتیجه و در صورت حصول نتیجه، ممکن است در حق کارگر، اجحاف شود.

میزان بهای پرداخت شده در قبال انجام تعهد : اگر بهای پرداختی بالا باشد، به نوعی کارگر متخصص در طول زمان حقوق مادی خود را کسب کرده و تعلق مازاد بر آن از عدالت به دور است.

تلاش و مهارتی که مبتکر به کار برده است : در صورت ویژه و منحصر بودن مهارت برای کارگر متخصص، سهمی عادلانه در نظر گرفته می‌شود.

میزان همکاری و مساعدت کارفرما : در برخی از مواقع،کارفرما به تعهدات قراردادی خود عمل نکرده و نقشی در تولید اثر فکری نداشته و در این موقعیت، سهم عادلانه کارگر متخصص در نظر گرفته می‌شود.

ارزش اقتصادی اختراع : در برخی از مواقع ارزش اقتصادی اختراع پایین تر از میزان واقعی آن برآورد شده و به تناسب آن، میزان دستمزد کارگر متخصص محاسبه و سهم عادلانه‌ای برای کارگر متخصص در نظر گرفته می‌شود.

اسرار تجاری در قرارداد های تولید اموال فکری

متاسفانه اسرار تجاری در قوانین ایران بسیار مبهم است و فقط در مواد 64 تا 66 قانون تجارت الکترونیک جرم‌انگاری شده‌است . به همین دلیل قبل از انعقاد قرارداد تولید  اموال فکری و یا پس از خاتمه قرارداد ، قرارداد محرمانگی یا Nondisclosure agreement  و عدم رقابت Noncompetition agreement   منعقد می شود که در صورت اثبات تخلف و سوء استفاده از اطلاعات، تحت قاعده تسبیب برای کارگر متخصص ضمان‌آور و مستوجب مجازات است. برآورد خسارت با توجه به ارزش اقتصادی سر تجاری، محاسبه می‌شود.

گردآورنده : مریم مهردوست