مجله حقوقی اندیشه

زمان لازم برای مطالعه مطلب : 5 دقیقه 

تعریف اسرار و انواع آن

سر در لغت به معنای راز یا هر امر پنهانی است. این اصطلاح در تجارت، به اطلاعاتی گفته می شود که عامدا از دیگران پنهان نگه داشته شود . مخفی بودن اطلاعات، برای دارنده آن، مزایایی دارد که در صورت فاش شدن، متحمل ضرر مادی و معنوی می شود.

اسرار در عالم حقوقی به چهاردسته : عمومی، خصوصی، حرفه ای، و تجاری تقسیم می شوند.

اسرار عمومی : اطلاعات مرتبط با منافع عمومی و کلان کشورهاست و عمدتا مسائل امنیتی را دربردارند. در قانون ایران به ترتیب ارزش محرمانگی عبارتند از : فوق سِری، سِری، خیلی محرمانه و محرمانه. برای مثال می توان به اسرار مرتبط با فعالیت های هسته ای اشاره کرد که عموما با توجیه حفظ امنیت کشور، افشاء نمی شوند.

اسرار خصوصی: این اطلاعات ناظر بر حریم خصوصی و شخصی افراد است و به سه دسته : شخصی، هویتی و فرهنگی تقسیم می‎شود.

مفاهیم اسرار شخصی و هویتی از بدیهات است .

اسرار فرهنگی: آن دسته اسراری است که به مسائل بومی و محلی پرداخته و با صلاحدید اشخاص، مخفی نگه داشته می شود. قانون ایران حق افراد بر اسرار شخصی خود را محترم شمرده و تعرض به آن را در قانون اساسی، مجازات اسلامی و حقوق شهروندی، جرم انگاری شده است.

اسرار حرفه ای:  ناظر به روابط کاری و مشاغل افراد است. برجسته ترین آنها اطلاعات مبادله شده بین وکیل و موکل یا پزشک و بیمار است . در این روابط، وکیل و پزشک تعهد به رازداری دارند. البته لازم به یادآوری است این تعهد تا زمانیکه تعارضی با حقوق عامه نداشته باشد، باید رعایت شود و درمواقعی که  وکیل بیم امنیت و پزشک بیم سلامت جامعه را پیدا کرد، موظف است اطلات افراد را افشاء کند.

اسرار تجاری: هرنوع اطلاعاتی که دارای ارزشِ تجاری، رقابتی است و می تواند بالقوه با بالفعل باشند. این اسرار، عموما برای افراد، ناشناخته هستند و به دلیل ارزش تجاری که دارند، به سادگی قابل دسترسی نبوده و دارنده آن، تدابیر امنیتی ویژه ای، برای حفظ و نگهداری آن اتخاذ می کند. برای نمونه می تواند به فرمول تولید نوشابه کوکاکولا اشاره کرد که تا به امروز محافظت شده و از ارزشمندترین اسرار دنیای اقتصاد است.

عناصر اسرار تجاری

این اسرار از پنج عنصر تشکیل شده که عبارتند از :

ماهیت اطلاعاتی داشتن : این اطلاعات فراتر از داده های صرف هستند و ممکن در ذهن اشخاص حفاظت شود.

ارزش اقتصادی داشتن : اطلاعات قابل ارزیابی و تقویم به پول است و این ارزش می تواند بالفعل یا بالقوه باشد.

ناشناخته بودن : عموم به وقوف و آگاهی از اطلاعات نرسیده باشند. باید توجه کرد که ناشناخته بودن معادل “جدید بودن” نیست هرچند که جدید بودن به نوعی متضمن عدم آگاهی عمومی است اما دامنه حمایت از اسرار تجاری ارتبطی مستقیمی به “جدید بودن” اطلاعات ندارد.

غیر قابل دسترس بودن : دارنده اطلاعات در حفظ ونگهداری این اطلاعات تمامی تدابیر امنیتی را پیش بینی کرده و به محض بی احتیاطی و لغزش از نگهداری اطلاعات، حمایت قانونی از آن، برداشته می شود.

نکته مهم

از بارزترین ویژگی اسرار تجاری برای حمایت قانونی، عنصر غیرقابل دسترس بودن آن است. برای رسیدن به این تعریف، دارنده می بایستی اقداماتی خاصی انجام دهد که با چالش هایی همراه است .

بررسی عناصر اصلی اسرار تجاری

در ادامه می خواهیم به بررسی غیرقابل دسترس بودن و تدابیر خاص محرمانگی،  بپرداریم. در این راستا چالش هایی در عالم واقعیت برای تجار مطرح شده است که طرح این آنها می تواند راهگشا باشد.

چه زمانی اطلاعات غیرقابل دسترسی هستند؟

برای روشن شدن موضوع، باید به تفاوت “قابل احراز بودن” و ” در دسترس بودن” توجه کرد. قابل احراز بودن در مواردی به کار میرود که “راز” تجاری برای هرثالثی با مهارتی معمولی، قابلِ دسترسی باشد بنابراین در حمایت از اسرار تجاری مطرح نیست.

برای روشنی به کارگاه آجرسازی توجه کنید که مدعیِ ساخت یک نوع آجر سفت و سخت است. درحالیکه یک فردِ ماهر دیگر هم در این رشته، براحتی متوجه افزودن بتن در روند ساخت می شود! بنابراین دارنده کارگاه مذکور نمی توند مدعی داشتن “راز” تجاری شود چراکه قابل احراز است. در همین مثال اگر افرادی با مهارتِ بسیار بالا، متوجه فرمول خاص ساختِ محصول نشوند، می توان گفت که اطلاعات غیرقابلِ دسترسی و سّرتجاری است.

در همین راستا باید برای حفظ این اطلاعات ترتیبات خاصی اتخاذ شده باشد.

اولین گام برای ورود به دامنه اسرار تجاری داشتن تدبیرات خاص و محرمانگی است و مدعی باید با جزییات روشن کند که سّر تجاری او چیست.

حال این سوال مطرح می شود که از نگاه حقوقی بهتر است دامنه “سّر تجاری” را گسترده در نظر گرفت یا محدود به جزئیات؟

به نظر می رسد از منظر حقوقدانهای مالکیت فکری، وسیع بودن دامنه اسرار تجاری موجبات حساسیت بازار و رقبا را در پی دارد و به همان تناسب چالش های نقض آن نیز بیشتر خواهد شد. به همین دلیل از منظر حفاظت از این اطلاعات، توصیه می شود که دامنه اسرار تجاری محدود و با جزییات باشد.

دومین گام، داشتن اقدامات حفاظتی و مراقبتی است که خود به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم می شود. اقدامات امنیتی خارجی برای اشخاصِ خارج از تجارت مانند خریداران یا رقبا است و عموما در محل های نگهداری اسرار تجاری، علایم هشداردهنده و دوربین های مداربسته برای حفاظت تعبیه یا در مشارکت با رقبا قراردادهای رازداری منعقد می‎شود.

اقدامات امنیتی داخلی برای اشخاص ذی نفع در تجارت، مانند پرسنل داخلی تجارت پیش بینی می شود. به این صورت که توسط کارگروهی برای محافظت دقیق از این اسرار بعد از انعقاد قرارداد رازی، اقدامات پرسنل رصد می شود. این تعهد به رازداری در فرض قطع همکاری نیز مفروض است به این شکل که با توافق قبلی، از اشتغال با رقبا به مدت زمان محدودی، منع می‎شوند.

سومین گام نیز متعارف بودن این اقدامات است که به تناسب بزرگی تجارت قابلیت تغییر دارد.

مصادیق اسرار تجاری چیست؟

در مفاهیم حقوقی، موارد زیر از مصادیق اسرار تجاری قلمداد شده و تحت حمایت قانونگذار قرار می گیرد :

 اطلاعات علمی و فنی: شامل فرمولها، دستورالعمل ها، روش های محاسبات عددی، الگوهای طراحی اتومبیل یا لباس، نقشه های معماری و نرم افزارها می‎شوند.

اطلاعات کسب و کار: شامل محل چگونگی توسعه و افزایش سرمایه، طرح های بازاریابی و تبلیغاتی و شیوه های انجام تجارت می‎شوند..

اطلاعات مالی : شامل درآمدهای شرکت، ضررهای شرکت و اطلاعات راجع به فروش می شوند.

ایده ها : هیچ یک از مباحث مالکیت فکری از “ایده ها” حمایت نمی کنند و تنها نظامی که برای حمایت آن در پیش بینی شده، اسرار تجاری است. ایده هایی قابلیت حمایت دارند که شرایط لازم اسرار داشته و در اجرای به روز، توانمند باشند. در تکمیل این ویژگی باید یادآور شد که اگر قابلیت اجرا ایده ها در آینده وجود داشته باشد در دامنه اسرار تجاری، جای نمی گیرند.

اسرار تجاری در حقوق ایران

در ماده 65 قانون تجرات الکترونیک، به این مبحث اشاره شده اما متاسفانه ایراداتی دارد. از جمله، بی توجهی به عنصر غیرقابل دسترس بودن، عدم توجه به ارزش اقتصادی بالفعل یا بالقوه بودن. صرفا قید شده که اطلاعات ارزش اقتصادی داشته باشد. همانطور که می دانید مساله بالقوه بودن در ارزیابی اقتصادی از اهمیت ویژه ای برخوردار است که قانونگذار ایرانی به آن توجه نکرده است.

همانطور که در سایر مطالب گفته شد، اسرار تجاری، تنها نظامی است که می تواند از “ایده” با ویژگی هایی خاص، حمایت کند. همین ویژگی از بارزترین تفاوت آن با دیگر مباحث مالکیت فکری است . در مطلب زیر مختصرا به مقایسه اسرار تجاری و مصادیق دیگر مالکیت فکری می پردازیم.

مقایسه نظام اسرار تجاری با دیگر مباحث مالکیت فکری

حقوق مالکیت فکری، از چند بخش عمده تشکیل شده است که عبارتند از : اختراعات، طرح های صنعتی، علایم تجاری، ،حق مولف (کپی رایت)، اسرار تجاری.

اما رابطه اسرارتجاری با دیگر مباحث در چیست؟

 اسرار تجاری و اختراعات

داشتن سه شرط برای اختراع تلقی نمودن اثری، لازم است. این سه شرط عبارتند از : جدید بودن، گام ابتکاری و کاربردصنعتی. با این تعریف متوجه می شویم اعمال موازی اسرار تجاری با اختراعات وجود ندارد چراکه در اختراع می بایستی اطلاعات افشاء شود. بدیهی است که مخترع می تواند قبل از اقدام به افشاء اطلاعاتِ خود، تحت حمایت اسرار تجاری قرار گیرد. مشاهده شده عموما مخترع در مواقعی که اختراعش، گام ابتکاری را ندارد تصمیم می گیرد از اثر خود درقالب اسرار تجاری حمایت کند.

اما از نگاه حقوقدانها کدام حمایت را بر دیگری ارجح است؟

این ارجحیت نیاز به توجه به ماهیت اثر دارد.  برای مثال، اگر امکان مهندسی معکوس اثر، زیاد باشد بهتر است در دامنه اختراعات حمایت شود.

اسرار تجاری و طرح های صنعتی

امکان حمایت موازی از اثر، در دو قالب سرتجاری و طرح صنعتی وجود ندارد. به این دلیل که طرح های صنعتی به صورت کالا نمود پیدا می کنند و قابلیت تکثیر بالا با هزینه حداقل، وجود دارد و عموما برای دارنده طرح صنعتی، استناد به “سر تجاری” بی معنا است.

 اسرار تجاری و علائم تجاری

از لحاظ ماهوی بین این دونظام نیز، رابطه ای وجود ندارد چراکه علائم تجاری بر روی کالا درج و عرضه می شوند و در این شرایط ، ارزش و اهمیت پیدا می کنند، در حالیکه سرّتجاری باید محرمانه بماند.

اسرار تجاری و حق مولف (کپی رایت)

استناد به حق مولف در تمام جوامع، قبل از ابراز (افشاء)، قابلیت اجرایی شدن نداشته و عموما مستلزم ثبت نیستند. در اغلب کشورها، ثبت اثر را پیش شرط حمایت نمی دانند اما ابراز و افشاء اثر، از الزامات حمایت است. با این تفسیر روشن است که بین این دو نظام نیز از لحاظ ماهوی، ارتباطی وجود ندارد.

نکته مهم

باید در نظر داشته باشید که  حمایتِ اثر، در تمامی بخش های مالکیت فکری به جز اسرار تجاری،  به دارنده اثر، حق انحصاری اعطا می کند. اما در نظام اسرار تجاری، حمایت قانونی به معنای ضمانت در برخورد با نقض کننده است. البته نقض کننده می بایستی تحت شرایطی خاص عمل کرده باشد تا دارنده حق، مشمول حمایت قانونی قرار گیرد. برای مثال اگر متعرض از راههای قانونی به خلق اثری مشترک با دارنده اسرار تجاری رسیده باشد ( نتیجه تراوشات ذهنی آنها مشابه باشد)  مستحق مجازات نیست چراکه عمل او روند غیرقانونی نداشته و  منافی ماهیت “سّر” بودن است.

نگارنده : مریم مهردوست