مجله حقوقی اندیشه

زمان لازم برای مطالعه این مطلب : 6 دقیقه 

مفهوم دکترین استیفا حق چیست؟

استیفا در لغت به معنای استفاده و بهره بردن از مال دیگری با استناد به شواهد و قراین و با اجازه صریح صاحب مال یا اذن ضمنی اوست. این موضوع در رسیدگی به پرونده های دعاوی مالکیت فکری، نقشی مهم ایفا می کند. در برخی از مواقع، خواهان پرونده با استناد به این دکترین، محکوم به بی حقی می‎شود. عموما استیفا حق در خصوص کالاهایی مطرح می‎شودکه با رضایت صاحب آن، در بازار عرضه شده ‎است. از تعاریف فوق می توان اینگونه برداشت کرد که مهم ترین عنصر در این دکترین، ” رضایت” است که مصداق و تعاریف فراوانی دارد. لازم به یادآوری است که این رضایت ناظر به زمان گذشته، حال و آینده است.

مصادیق، تعاریف و مفهوم رضایت در دکترین استیفای حق چیست؟

– حالتی که اولین فروش از طریق اعضای یک گروه اقتصادی صورت پذیرد : برای مثال اولین فروش توسط یکی از شعب فرعی مالک، در بازار عرضه شده و چنانچه خریداران دیگر، کالا را خریداری کنند به منزله رضایت مالک فکری است و با اولین فروش، اصل استیفای حق، اعمال می شود.

– حالتی که اولین فروش از طریق نماینده یا توزیع کننده صورت پذیرد : در این حالت، پیوستگی حقوقی و اقتصادی نماینده و مالک اصلی، آنقدر قوی است که مبین رضایت مالک اصلی باشد.

– حالتی که اولین فروش از طریق مجوز گیرندگان صورت پذیرد : انعقاد قراردادهای بهره برداری، امتیازِ بهره برداری و فروش  به غیر را، در قلمرویی خاص اعطا می کند و بی تردید مجوز دهنده باید نهایت همکاری خود با مجوزگیرنده را در نظر داشته باشد. به نوعی می توان گفت اراده ضمنی طرفین، مبینِ اعمالِ اصل استیفای حق است.

به نظر می رسد موارد بیان شده ، می تواند نشانگر رضایت دارنده مالک اصلی علامت تجاری باشد و وجود عنصر “رضایت” در موارد زیرین، نیازمند بررسی دقیق تر است. بین متخصصین مالکیت فکری، در وجود “رضایت” اختلاف نظر وجود دارد.

اولین فروش در نقض قرارداد منعقد شده با مالک فکری، صورت پذیرد : مخالفان وجود “رضایت” در این حالت، معتقدند که وجود قرارداد با مالک فکری، همیشه بیانگر رضایت او نیست. چراکه ممکن است در قرارداد خود، شروط متفاوتی قائل شده باشد. بدین ترتیب در تشخیص وجود رضایت در اینگونه دعاوی، نیازمند بررسی دقیق قرارداد و قصد طرفین هستیم.

انتقالات : با مطالعه دقیق دعاوی مهم بین المللی، می توان نتیجه گرفت ” رضایت تلویحی در هر انتقال، رضایت ضروری برای اعمال دکترین استیفای حق نیست” و نیازمند بررسی تمام جزئیات موضوع پرونده است.

اولین فروش از طریق مجوز های اجباری صورت پذیرد : عموما مجوز های اجباری به واسطه مسائل امنیتی و بهداشتی صادر می شود، همین امر، عنصر رضایت را در صاحب مالک فکری، مخدوش می‎کند و باید جزئیات دعوا در اینگونه پرونده ها، دقیق تر بررسی شود.

آثار مثبت دکترین استیفای حق چیست ؟

در حالت کلی می توان گفت که این نظام، اساسا برای موارد زیر طراحی شده که از مزایای این دکترین محسوب می‌‎شوند:

دسترسی به آثار مالکیت فکری : ممکن است بسیاری از مخاطبان آثار فکری، توانایی خرید اولیه آثار را نداشته باشند اما با چند بار فروش آثار و تعدیل قیمت اولیه، امکان خرید برای آنها به وجود می آید.

ادامه دسترسی به آثار فکری: در برخی از مواقع مشاهده شده، مالکین آثار فکری تمایلی به فروش تمام نسخ آثار خود را نداشته و قطعا برای این تصمیم خود، دلایل اقتصادی یا غیراقتصادی متفاوتی دارند. برای مثال تغییر ظاهری اثر یا دلایل استراتژیک بازاریابی از عوامل استرداد موقتی محصولات از بازار است. این امکان از طریق دکترین استیفای ، برای مالکین مهیا می‎شود.

محافظت از آثار مالکیت فکری و تداوم بقاء آثار : چنانچه خریداران آثار فکری، نتوانند آن را مجدد بفروشند یا اجاره دهند، انگیزه کمی برای خرید خواهند داشت. دکترین استیفای حق، جریان آزادی ایجاد می کند که امکان فروش آثار را توسط خریدار اولیه مهیا می کند.

مصونیت حقوق مصرف کننده و مالک آثار فکری : پس از فروش اولیه توسط خالق اثر، امکان قیمت گذاری توسط خریدار نیز وجود خواهد داشت. در اغلب موارد از قیمت اولیه کمتر است و همین امر موجب ایجاد رقابت بین خرده فروشان و رونق بازار می شود. بدین ترتیب مصرف کننده نهایی، بهترین منفعت را از رقابت ایجاد شده خواهد برد.

آثار منفی دکترین استیفای حق چیست؟

پیش از اعمال دکترین استیفای حق، از آنجا که مالک آثار فکری، امکان نظارت کامل بر روند تجاری و قدرت تغییر قیمت آثار خود را در شرایط متفاوت داشت، قیمت کمتری برای آثار فکری مقرر می شد. به عبارتی دیگر دکترین مذکور از موارد محدودکننده حق انحصاری مالکان فکری است. اما با اعمال مقررات دکترین استیفای حق، مالک اثر، تمام مهارت و دانش خود را با انعقاد قراردادی با صرفه اقتصادی، هزینه و سعی می کند بالاترین مبلغ را در ازای محصولات خود دریافت کند.

بنابراین مصرف کنندگان بالقوه از خرید منصرف شده یا با شرایط قرارداد، موافقت می کنند. این دکترین باعث گشودگی مسیر تجارت شده و استقلال مالک اثر برای اجاره و بیع اثر خود، محفوظ می ماند.

مفهوم استیفای حق در حوزه های نوین چیست؟

دکترین استیفای حق و نحوه اعمال آن در حوزه های نوین، از جمله محیط های دیجیتالی و فنآوری زیستی با چالش های متفاوتی مواجه است که در ادامه به تفکیک چالشها، می پردازیم.

بررسی دکترین استیفای حق در محیط دیجیتالی

در سالهای اخیر آثار فکری در نسخه هایی غیرمادی، منتشر می شوند. در برخی آثار، تنها راه دسترسی مخاطبین از طریق نسخ الکترونیک است.

از سویی دیگر، امروزه فضای دیجیتالی به عنوان روشی زنده و کاربردی در انتشار آثار فکری، به اثبات رسیده است اما عدم وجودِ چارچوب حقوقی مناسب و بازدارنده در این فضا باعث بروز مشکلاتی شده‎است. در موارد بسیاری افراد با دانلود یک فایل از وب سایتی خاص، می توانند آن را به تعداد زیاد تکثیر یا در هارد دیسک خود ذخیره کنند. بنابراین مالکین آثار، راهکاری برای جلوگیری از نسخه برداری مکرر پیش بینی  و اعمال می کنند. برای مثال، محدود کردن شنیدن و تماشای نسخه دانلود شده بر روی رایانه ای که دانلود با آن انجام شده و یا اعمال محدودیت زمانی برای آن ( صرفا ظرف سی روز قابل مشاهده باشد و پس آن آن فایل مذکور باز نشود).

راهکار دیگری که مالکین آثار هنری پیش بینی کرده اند، انعقاد قراردادهای مجوز بهره برداری و دریافت حق امتیاز است. امروزه اکثر مالکین اینگونه آثار، بیع را به اینگونه قراردادها ترجیح می‌‎دهند. از جمله شروط محدود کننده در قراردادهای مجوز بهره برداری می توان به ” استفاده از اثر برای استفاده شخصی و غیرانتفاعی” اشاره کرد، که حق مالکیت فکری منحصر به مالک باشد.

برای خرده فروشانِ واسطه در این حوزه، راهکاری در نظر گرفته شده است که در آن، شرایطی را پیش از فروش آثار فکری در نظر گرفته و تا خریدار آن را نپذیرد امکان دسترسی به اثر و انتقال نسخه اثر وجود نخواهد داشت. این راهکار اصطلاحا ” کلیک رپ –click Wrap “ نام دارد. هرچند متاسفانه این مقررات مورد استقبال زیادی قرار نگرفته و خریدار و فروشنده از این تدابیر حقوقی، بهره نمی برند.

از آنجا که مالکان فکری می تواند به مخاطبان آثار خود، قیمت های متفاوتی پیشنهاد دهند و از سویی دیگر مصرف کننده نیز می تواند با پرداخت مبلغی کمتر از هزینه پرداخت شده اولیه، به اثر فکری دسترسی پیدا کند و در واقع تبعیض قیمت مطرح می‌شود، می توان چنین برداشت کرد که دکترین استیفای حق، امکانِ تبعیض قیمت را فراهم می کند.

مفهوم دکترین استیفای حق در فناوری زیستی چیست؟

از بزرگترین دستاوردهای دانش بشری نوین، فناوری زیستی است. بدین معنا که این دانش با دخل و تصرف در ارگانیسمهای زنده یا بخشهای از آن، به تولید محصولات جدید و مفید برای رفاه بشری می پردازند و استفاده از محصولات ناشی ار این فناوری زیستی، با تولید مجدد و تکثیر آن همراه است. از آنجاکه ویژگی ارگانهای زنده، صرفا با تکثیر و کاربرد چندگانه از اجزاء ارگانها را دارند که با حقوق انحصاری مالک آن در چالش است.

آنچه تا به امروز مطرح بوده، در خصوص محصولاتی است که امکان تولید آن ضرورت نداشته، اما امروزه با محصولاتی روبرو هستیم که اگر امکان تولید و تکثیر مجدد آن نباشد، عملا خرید این محصولات بی فایده و پوچ است. به همین دلیل نقش دکترین استیفای حق در بیوتکنولوژی دقیقا روشن نیست.

بررسی سطوح جغرافیایی در استیفای حق

هر کشوری بنا به ملاحظات سیاسی و حقوقی در پی حفظ تمامیت بازار داخلی خود است. برهمین اساس، سیاست هایی را اتخاد می کند. قصد اغلب کشورها، همه گیری تجارت آزاد است و در نتیجه ی آن در فکر رفع موانع موجود در راه رقابت هستند.

اعمال دکترین استیفای حق یکی از موثرترین ابزارهایی است که کشورها برای آزادسازی تجارت، از آن استفاده می کنند و در تقسیم بندی جغرافیایی به سه سطح ملی، منطقه ای و جهانی تقسیم می شود.

دکترین استیفای حق در سطح ملی : دراین سطح، چنانچه مالک فکری شخصا یا از طریق مجوزگیرندگان خود، اقدام به اولین فروش کالا در قلمرو کشوری کند، به حقوق بهره برداری تجاری آتی خود، خاتمه داده و کنترلی بر قیمت آتی کالای خود نخواهد داشت. چراکه خریدار می تواند با قیمتی کمتر یا بیشتر آن را به دیگری، منتقل کند. با این اوصاف، مالک فکری، به کنترل قیمت خارج از قلمرو کشور مشخص شده، امیدوار است.

دکترین استیفای حق در سطح منطقه ای : دراین قلمرو، دارنده حق خود را در محدوده ای بزرگتر از یک کشور اعمال می کند. می توان اتحادیه اروپا را مثال زد که متشکل از چند کشور است و به نوعی دارنده، با فروش اولیه در سطح منطقه ای، کنترل بر قیمت گذاری را در همان منطقه از دست می دهد اما امید کنترل به قیمت گذاری خارج از آن منطقه را خواهد داشت. برای مثال، چنانچه گواهی اختراع منطقه ای برای کشور امریکا، صادر شده باشد، خریدارآن کالا نمی تواند از کشور آلمان، کالای مذکور را به امریکا وارد کند و به دلیل استیفای حق منطقه ای، امکان ورود به قاره امریکا برای خریدار وجود ندارد.

دکترین استیفای حق در سطح بین المللی : در این نوع استیفای حق، فروش کالای فکری در هر محدوده ای انجام شود، کنترل قیمت در تمام کشور ها از دست می رود و به نظر می رسد که این رویکرد به نفع مالک فکری نیست، چون انگیزه خود را در زمینه بهره بردای تجاری از کالای فکری خود از دست دهد! باید گفت، این رویکرد به نفع کشورهای توسعه نیافته ( جهان سوم ) است چراکه در این صورت واردات موازی، کنترل قیمت و امکان بهره برداری با نرخ مناسب برای مصرف کنندگان فراهم می شود. در واقعیت این رویکرد مورد استقبال کشورهای قدرتمند اقتصادی قرار نگرفته و آنها بیشتر به دکترین استیفای خق در سطح ملی، اکتفاء می کنند.

در بین کشورهای دنیا می توان به کشور آرژانتین و کانادا اشاره کرد که از طرفداران دکترین استیفای حق در سطح جهانی هستند.

رویکرد اتاق بازرگانی به دکترین استیفای حق چیست؟

اتاق بین المللی بازرگانی ICC – Iran International Chamber of Commerce  در اصل حامی تجارت آزاد و منصفانه بین المللی و در پی کمک گرفتن از حقوق مالکیت فکری در تحقق این موضوع است. از سوی دیگر برخی معتقدند که دکترین مذکور، نقشی بازدارنده در سرمایه گذاری ایجاد می کند. با توضیحات فوق، این موضوع دور از واقعیت نیست چراکه بی انگیزگی مالکان فکری را در پی داشته و به دلیل عدم استقبال مالکان فکری و کشورهای قدرتمند اقتصادی و صنعتی، این ارگان در رسیدن به آرمان خود، با چالشی روبروست که تا به امروز توان مقابله ایی کارآمد با آن رانداشته است.

جایگاه دکترین استیفای حق در کنوانسوینهای بین المللی چیست؟

کنوانسیون پاریس، برن و موافقت نامه ترییپس از مشهورترین کنوانسیون های مطرح شده در موضوعات مالکیت فکری هستند.

جایگاه دکترین استیفای حق درکنوانسیون پاریس

کنوانسیون پاریس از قدیمی ترین کنوانسیون های بین المللی در زمینه موضوعات مالکیت فکری است. در این کنوانسیون صراحتا از دکترین استیفای حق – Exhaustion نام برده نشده است اما از بند سوم ماده شش این کنوانسیون می توان به مفهوم دکترین پی برد. ” علامتی که در یکی از کشورهای اتحادیه طبق قانون به ثبت رسیده باشد نسبت به علائم ثبت شده در سایر کشورهای اتحادیه و منجمله کشور مبدا، مستقل تلقی خواهد شد”. همچنین در ماده ده مکرر در خصوص رقابت نامشروع، می توان چنین استنباط کرد: ” واردات موازی که نتیجه این دکترین و از مصادیق رقابت نامشروع است در پوشش و به طور غیرمستقیم از دکترین مذکور حمایت می کند”.

جایگاه دکترین استیفای حق درکنوانسیون برن

همانطور که می دانید حقوق اعطایی در این کنوانسیون، ویژگی سرزمینی دارند و تایید این کنوانسیون بر “رفتارملی” است. در این کنوانسیون نیز صراحتا از دکترین نام برده نشده است اما از مفاد این کنوانسیون می توان چنین استنباط کرد که دکترین مذکور، تلویحا مورد تایید است. چراکه به “حق اولین توزیع” اشاره شده  و بدین ترتیب می توان استیفای حق ملی و مخالفت با واردات موازی خارج از مرزهای سرزمینی را پیش بینی کرد.

جایگاه دکترین استیفای حق در موافقتنامه تریپس

در پیش نویس های این کنوانسیون بارها مستقیما به این دکترین اشاره شده بود. در ماده 6 این موافقتنامه آمده است که ” از لحاظ حل و فصل اختلافات تحت موافقتنامه حاضر، با عنایت به مقررات سه و چهار، هیچ چیز در این موافتنامه برای رجوع به مساله استیفای حقوق مالکیت فکری، مورد استفاده قرار نگرفته است ” در تفسیر این ماده باید گفت که کشورهای عضو، هیچگونه تعهدی برای پذیرش نظام خاصی از استیفای حق ندارند، آزادی آنان محفوظ است و اعضاء می توانند تفاسیری متفاوت از دکترین داشته باشند. در ماده 28 موافقتنامه، آمده است که مخترعان می توانند به مخالفت با هرگونه واردات بدون اجازه بپردازند و اگر وارداتی موازی، بدون اجازه مالک، انجام گیرد با ممانعت و طرح دعوی متعاقب مالکان فکری و یا اعمال گمرکی بعدی روبرو می شود. بدین معنا که نظام استیفای حق ملی و واردات موازی ممنوع است.

با این توصیف به نظر می رسد روح این موافقتنامه مستعد پذیرش استیفای حق بین المللی است.

گردآورنده  : مریم مهردوست