چالش های حقوقی کلاه قرمزی
عموما مخاطبین نمایش های عروسکی، ایرج طهماسب را با نقش آفرینی آقای مجری، به همراه عروسکی محبوب به نام ” کلاه قرمزی” به یاد می آورند. اخیرا نمایشی عروسکی در پلتفرم نماوا منتشر شده که جای خالی عروسک کلاه قرمزی در این برنامه برای مخاطبان سوال برانگیز است. در این مطلب با رویکرد ” حقوق مالکیت فکری ” در خصوص آثار نمایش عروسکی، دلایل احتمالی عدم حضور آن عروسک را بررسی کنیم.
زمان لازم برای مطالعه این مطلب : 4 دقیقه
سابقه تصویری کلاه قرمزی
کلاه قرمزی از جمله عروسک های مشهور و به یاد ماندنی برای مخاطبین دهه شصت شمسی است که به واسطه آقای مجری ( ایرج طهماسب) از شبکه دو تلویزیون، وارد عرصه تصویر شد و در مدتی کوتاهی مخاطبین فراوانی پیدا کرد و شهرت خود را تا به امروز حفظ کرده است. در چند ماه اخیر برنامه ای به نام ” مهمونی” با فضای مشابه عروسکی در پلتفرم نماوا منتشر شده و این تصور را برای عموم ایجاد کرده است که کلاه قرمزی همچنان در بین عروسک های این برنامه، وجود دارد، درحالیکه اینچنین نبود. اما چرا؟ دلایل احتمالی عدم ادامه ی ساخت برنامه با حضور عروسک کلاه قرمزی چه بود؟
جایگاه عروسک در حقوق مالکیت فکری
همانطور که سابقا نیز در رشته نوشتارهای این موسسه بیان شد، عروسک در زمره ی هنرهای دستی (صنایع دستی) محسوب می شود، که تحت حمایت قانون مولفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 است. در این قانون، صراحتا حمایت از آثار و صنایع دستی در بند نهم ماده 2 اعلام شده است. شایان ذکر است با توجه به ماهیت عروسک تولید شده، میتوان از حمایتی مضاعف در قالب طرح صنعتی نیز بهره مند شد.
تحلیل حقوقی آثار سفارشی
عموما آثار سفارشی به واسطه قرارداد با موضوعات متفاوت از جمله تولید آثار سرگرم کننده طنز، اجتماعی، آموزشی و … و صرفا به واسطه استعداد یا تخصص سفارش گیرنده منعقد شده و به تناسب همان تخصص و نوع خدمت، میزان دستمزد یا اجرت المثل تعیین می شود. محبوبیت آثار نمایشی منوط به پذیرش عموم جامعه است که فاکتورهای متعددی، از جمله اوضاع و احوال نسبی جامعه و نیازهای فرهنگی جامعه در ایجاد آن دخیل است. در آثار نمایشی، هنرمندان اعم از با تجربه یا مبتدی عموما ریسک مادی اثر را به واسطه دریافت دستمزد توافقی، نمی پذیرند اما با توجه با همسویی یا عدم همسویی اثر با توقعات جامعه از آثار نمایشی، اعتبار هنری خود را هزینه می کنند.
آثار نمایش عروسکی در زمره آثار مشترک است. اینکه مالکیت حقوقی با چه کسی است، سوال اصلی مطرح شده است. در پاسخ به سوال، بهتر است به تجلی مادی و معنوی اثر مشترک توجه کنیم. امروزه همه حقوقدانها معتقدند که حقوق معنوی با سفارش گیرندگان از جمله عروسک سازان، عروسکگردانان، گویندگان و سایر دست اندرکاران اثر است، هرچند پدیدآورندگان حق اسقاط حق یا مسکوت گذاشتن نام خود را دارند. آنچه مورد اختلاف حقوقدانهاست، حقوق مادی است که منجر به استفاده تجاری از اثر می شود. در رویه قضایی اغلب کشورها، حقوق مادی را متعلق به سفارش دهنده می دانند چرا که او از پیش، ریسک سرمایه گذاری و فراهم نمودن بستری پرهزینه را پذیرفته، بستری که بدون ایجاد آن، اثر مشترک هم تولید نمی شد. امروزه آثار جمعی و مشترک در حوزه مالکیت ادبی و هنری و اختراعات بیش از حوزه های دیگر مطرح است و متاسفانه عدم مرزبندی شفاف، موجبات تضیع حقوق پدیدآورندگان را فراهم می آورد. بنابراین لازم است پدیدآورندگان در تنظیم قرارداد توجه بیشتری نموده و همچنین حقوقدانهای فعال این عرصه، در قوانین داخلی خود مقررات ویژه ای را تدوین نمایند.
دلایل احتمالی عدم حضور ” کلاه قرمزی” در برنامه ” مهمونی”
در دی ماه سال 1400، شبکه ۵ سیما با انتشار متنی از یک دعوای حقوقی جدید در این سازمان بر سر مالکیت عروسک‌های تلویزیونی خبر داد. در متن منتشر شده از سوی روابط عمومی این شبکه آمده است: “به آگاهی مردم شریف ایران، اهالی رسانه، مخاطبان و همراهان گرامی شبکه ۵ سیما می‌رساند مالکیت حقوقی، فکری و معنوی تمامی شخصیت‌های تلویزیونی، کارتونی، علامت‌ها، نام، نشان و لوگوی برنامه‌های شبکه ۵ سیما به سازمان صدا و سیما تعلق دارد و طرف قرارداد اعم از تهیه‌کننده و مجری طرح، حق ثبت و استفاده از آن را به عنوان علامت یا نام تجاری و دامنه ندارد“.
این متن می‌افزاید: ” به رغم تعهدات فوق، متأسفانه صداپیشه با همراهی فردی دیگر طی رفتاری سرقت‌گونه نسبت به ثبت و تصاحب شخصیت عروسک پنگول اقدام کردند که با کنش دقیق معاونت حقوقی و مجلس رسانه ملی از تضییع حقوق عامه جلوگیری به عمل آمد. شبکه ۵ در مقطع فوق با هدف آبروداری و حفظ شأن این افراد از شکایت صرف‌نظر کرد، اما تأکید می‌شود در صورت تکرار ادعا‌های بی‌اساس و پافشاری بر خطای پیشین، قطعاً پیگیری‌های جدی‌تری در دستور کار قرار خواهد گرفت.“
پروین شمشکی، تهیه‌کننده تلویزیون، مدعی است مالکیت معنوی کلاه‌قرمزی برای وی بوده و تلویزیون این حق را نادیده گرفته است. طهماسب توانسته بود کلاه‌قرمزی را در خارج از سازمان به ثبت برساند و برای همین چند فیلم سینمایی را با استفاده از این کاراکتر و دیگر عروسک‌های برنامه تلویزیونی کلاه‌قرمزی بسازد، اما این طور که بیان شده، صداوسیما مالک حقوقی برنامه‌های تلویزیونی کلاه‌قرمزی است.
با مقدمات بیان شده، چنانچه عروسک “کلاه قرمزی” در قالب اثر سفارشی با شبکه دو تولید شده باشد و عروسک ساز اثر را به سفارش تولید کرده باشد، اصل بر این است که عروسک ساز حق مادی از جمله حقوق ناشی از ثبت اثر را ندارد.
اگر عروسک ساز ” به صورت مستقل” اثر را تولید و اقدام به ثبت کرده باشد و صرفا در مدت زمانی خاص برای نقش آفرینی در قالب قرارداد، به صدا و سیما اجاره دهد، حقوق مادی خود را منتقل کرده و صدا و سیما پس از انقضاء مدت اجاره، مجاز به بهره برداری مادی از عروسک نیست و امکان اجاره آن به دیگر شبکه ها و پلتفرم ها وجود دارد. با عدم حضور این عروسک در برنامه مذکور و سابقه تصویری عروسک در شبکه دو، تصور انتقال مالکیت مادی عروسک به شبکه دو تقویت می‌شود و به نظر می رسد بدون رضایت دارنده، امکان حضور در دیگر پلتفرم ها یا ابزارهای نمایشی وجود ندارد.
با توجه به توسعه پلتفرم های نمایشی و شبکه های انتشار آثار نمایشی، ضرورت دارد هنرمندان پیش از همکاری در آثار مشترک از جمله آثار نمایشی، به حقوق خود واقف بوده و از تبعات حقوقی مفاد قرارداد آگاه شوند تا در صورت مقبولیت، جامعه نیز با محرومیت مواجه نگردد.
گردآورنده : مریم مهردوست